Fálkinn - 19.04.1961, Blaðsíða 10

FOSTR
1.
SEYTJÁNDA ÖLDIN gekk í garð hér á landi með miklum
harðindum. Hver harðindavetur rak annan og lamaði
bjargræðisvegi landsmanna, sem ekki máttu við miklum
skakkaföllum. í kjölfar harðindanna fylgdu meiri af-
skipti danska konungsvaldsins af verzlun landsins. Ein-
okun danskra borga á Islandsverzlun var að nokkru af-
leiðing siðaskiptanna. Eftir að Danir biðu ósigur í trúar-
bragð&styrjöldunum og misstu stórlega lönd, sneru þeir
sér fremur en áður að arðráni gegnum viðskipti við ís-
lendinga. Hafði þetta ill áhrif á alla afkomu almennings
á íslandi, og ekki sízt þeirra, sem byggðu afkomu sína
að einhverju leyti á sjávarafla.
I kjölfar siðaskiptanna sigldi hraðbyrr í öllum lúthersk-
um löndum heitttrúarstefna, mörkuð af mikilli þröngsýni,
ekki síður en kaþólska kirkjustefnan var áður. Trúar-
bragðastyrjaldirnar í Norður-Evrópu ollu ekki aðeins mikl-
um hörmungum og manndauða. Upp úr þeim reis alda
heittrúar, sem endurspeglaði hörmungar styrjaldanna í
kenningum klerka og trúar. Satan og púkar hans voru
alls staðar og frömdu illskuverk sín, og hinir góðu þjón-
ar drottins fengu lítt rönd við reist. Þessi kenning birtist
skýrust og án nektar í galdraofsóknunum.
Galdur og galdatrú eru jafngömul mannkyninu. Fólk
hefur alltaf trúað á töfra og töfrabrögð. Hér á landi eru
sagnir um galdur og galdramenn frá öllum öldum. En á
17. öld kyntu prestar ög sumir umboðsmenn hins danska
valds undir nýrri galdratrú, sem leiddi til galdraofsókna.
Fyrsta galdrabrennan hér á landi var árið 1625, norður
á Meleyri í Eyjafjarðarsýslu. Magnús sýslumaður Björns-
son dæmdi ungan mann, Jón Rögnvaldsson að nafni, fyrir
galdur. Ekki er vitað, að nein stoð hafi verið í íslenzkum
lögum fyrir dóminum. En hins vegar var útgefin fororning
í Danmörku um galdrabrennur 1617, en hún var aldrei
birt hér á landi. Árið 1620 tók nýr hirðstjóri við embætti,
Holgeir Rosenkrants, danskur. Talið er, að hann hafi mjög
ýtt undir galdraofsóknir, enda var hann gagnsýrður af
hinni konunglegu leiðsögn siðaskiptaaldarinnar.
Andi siðaskiptamanna í hinni nýju heittrúarstefnu féll
í góðan jarðveg hjá mörgum prestum og valdsmönnum
veraldlegum hér á landi. Prestarnir prédikuðu helvítis-
kenninguna og vald Satans á jörðinni og hin lymsku og
illskufullu brögð hans, til að ná valdi yfir gjörðum og vilja
mannanna. Almenningur varð smátt og smátt lamaður af
þessari kenningu og fylltist amasýki og ótta. Sérstaklega
gætti þess í sumum landshlutum. En hins vegar voru marg-
ir, sem ekki tóku kenninguna alvarlega, og komu jafnvel
galdraorði á þá klerka, sem ákafast prédikuðu galdraof-
sóknirnar. 17. aldar prestar virðast yfirleitt hafa verið
gagnteknir af þessari stefnu, sést það gleggst, þegar at-
hugaðar eru trúarhugmyndir þeirra, sem koma fram í
sálmakveðskap aldarinnar.
Röksemdir siðaskiptamanna fyrir galdratrúnni og galdra-
ofsóknunum voru mjög byggðar á heimsmynd kirkjunnar.
Heimsmynd þessi kemur á nokkrum stöðum greinilega
fram í ritum íslenzkra presta á 17. öld. En hvergi eins skýr
og glögg eins og í ritum síra Jóns Daðasonar í Arnarbæli
og síra Páls Björnssonar í Selárdal. Af því verður betur
vikið síðar.