Vikan - 14.01.1960, Blaðsíða 4

Mannskaði á Kjalvegi
v^tkki eru margar sögur af því, aÖ lik hafi veri'ð rænd hér á
Sm landi, enda hefur almenningsálitið dæmt líkrán hinn
v svívirðilegasta glæp. Það kom þó fyrir á söguöld, að
rændir voru fallnir fjendur, og þó fremur þeir, sem
féllu í fjölmennum bardaga en hólmgöngu. Eftir að kristni náði
tökum á hug manna, óx likhelgi enn að mun, og þótti ekki
aðeins glæpur, væri hún brotin, heldur og vis ógæfa og hefnd
hverjum þeim, er til þess varð. Og það er einmitt fvrir þetta
gamla viðhorf, að alþýðu manna hér á landi hefur orðið minn-
isstæðast, hver urðu endalok Reynistaðarbræðra. Hefði ekki
sá orðrómur komizt á kreik, að ekki aðeins hefðu lik lieirra
verið rænd, heldur hefði og tveimur þeirra verið rænt. þá
er ekki víst, að margir myndu för þeirra norður Kjöl nú að
nærri tveimur öldum liðnum.
Þessi kvittur hefur um leið orðið til þess, að fáir hafa reynt
að gera sér ljóst, í hvilika mannraun þeir félagar hafa komizt
inni á öræfunum, áður en þeir létust. Athvgli bæði samtiðar-
manna og seinni tima hefur umfram allt heinzt að líkum
jieirra. en ekki hinu, sem þeir urðu að þola. áður en þe<r
urðu lík. Erindi þeirra suður á land mun og litt munað eða
orsök þess nema af þeim, sem sérstakan áhuga hafa á þjóðleg-
um fræðum, og hefur þó ýmistlegt það gerzt siðustu tvo áratugi,
sem á hetta gæti minnt.
Sauðfiársjúkdómar eru nefnilega ekki nein ný bóla hér á
landi, ekki heldur nýtt, að fjárpestir hafi hingað borizt með
erlendum hrútum. Á siðari helming átjándu aldar seisaði hér
svo skæð sýki i sauðfé, að sagt er, að árið 17(ifi hafi hún eytt
þvi að mestu leyti á svæðinu frá Sólheimasandi að Öxnadals-
heiði, en þó að Vestfjörðum undanskildum. Þótti þá svo mikil
vá fyrir dyrum af hennar völdum, að árið 1770 lét konungur
það boð út ganga, að beðið skyídi á móti sýkinni í öllum
kirkjum landsins á hverjum sunnudegi. En annaðhvort hafa
klerkar ekki kunnað hinar réttu bænir eða bænirnar ekki verið
hið rétta ráð við henni, að minnsta kosti er ekki að sjá, nð
þær bæru neinn árangur. Er þó ekki neinum vafa bundiðj að
vandað hafi prestar bæn sina og ekki leift af hitanum, þar
sem mjög margir þeirra voru þá fjárrikastir bændur í sinni
sveit.
Hér mun fremur hafa verið um einhvern húðsjúkdóm i
sauðfé að ræða en lungnasjúkdóm, og lýsti hann sér margvís-
lega. Sumt fé varð viðþolslaust af þurrakláða, vorum og skurf-
um, og varð að klippa af þvi ullina, en í öðru lýsti þetta sér
þannig, að suddaði út um ullina á herðakambinum og siðan um
allan skrokkinn, unz reyfið datt af, og var þá hörundið allt ein
vessakvika.
Þegar augljóst þótti, að ekki ynnu bænir á vágesti þessuin,
var hafinn niðurskurður fjár á hinum sýktu svæðum. Mun
hafa verið gripið til þeirra örþrifaráðstafana eftir tveggja ára
gagnslausan bænalestur og féð skorið niður á árunum 1772—
1779. Eftir það fóru bændur á þeim svæðum að kaupa fé í
skarðið, einkum af Norðausturlandi og Suðausturlandi, og var
þetta þannig i stórum dráttum mjög svipað því, sem siðar hef-
ur gerzt og allir muna.
í þann tið bjuggu að Reynistað, liinu forna klaustursetri og
höfuðbóli í Skagafirði, hjónin Halldór Bjarnason og Ragnheið-
ur Einarsdóttir. Var Ragnheiður talin skörungur mikill og hafa
yfirleitt ráð fyrir manni sínum, sem ekki þótti mikill fyrir sér.
Jón nokkur Austmann var og eins konar ráðsmaður á staðnum,
dugnaðarmaður mikill, en ekki beinlinis vel þokkaður af
landsetum klaustursins, sem tödu hann harðdrægan og óvæg-
inn við að fást.
Að sjáfsögðu sýktist sauðfé á Reynistað og var skorið niður
eins og annars staðar í sýslunni. Og árið 1780 senda þau
hjónin þá Jón Austmann og son sinn, Bjarna, suður á land til
að kaupa sauðfé i skarðið. Bjarni var þá við nám i Hólaskóla
að vetrinum til, en mun ekki hafa fallið vistin jjar sem bezt,
ellegar hann hefur lent l)ar í einhverju harki, því að sagt er, að
hann hafi riðið i Skálholt, er suður kom, hitti Bjarna Jónsson,
sem þar var þá skólameistari, og falað af honum skólavist næsta
vetur, en svo hafi þeim orðið eitthvað sundurorða nöfnunum,
og þar með hafi það verið búið.
Bjarni var um tvítugt, er þeir lögðu upp i þessa för, Jón
Austmann og hann. Sagt er, að þeir hefðu allmikið fé og fémæti
meðferðis, peninga, kvensilfur og ýmsan varning, — 20 rd.
í peningum og 196 rd. virði af varningi, að því er upplýst
varð siðar af framburði vitna.
agt er um Bjarna þennan, son þeirra Reynistaðarhjóna, að
.. þ.a.nn væri ódæll og sæist lítt fyrir í orði. Varlega skyldi
þó leggja trúnað á þær munnmælasögur, sem Skagfirðirigar h’afa'
kunnað þvi til.sönnunar seinna og skráðar liafa svo verið enii
seinna. Þær eru öllu fremur sönnun þess, hve aljiýðu manna
var jafnan umhugað, að ekkert færi milli mála um réttlæti
máttarvaldanna i mannsins garð; farnaðist einhverjum illa,
Iilaut hann að hafa til þess unnið, og ef honum farnaðist
sérlega illa, fór vart lijá þvi að um álög væri að ræða, helzt að
hann hefði kallað þau yfir sig með einhverju ótuktarathæfi
í bernsku, því að þau urðu ekki að áhrínsorðum, nema
til væri unnið. Sem dæmi um þetta má benda á þjóðsöguna um
það, að Eyvindur, sem síðar var nefndur Fjalla-Eyvindur, hafi
í æsku stolið osthleif úr betlimal förukerlingar, er liann var
gestkomandi að Oddgeirshólum ásamt móður sinni, og kerling
lagt það á hann i reiði, að hann skyldi vera sistelandi
frá þvi, — og var þar fengin skýring á þeirri hvinnsku, sem
þótti brátt einkenna Eyvind, en mun annars hafa verið óþekkt
i fjölskyldu hans. Svipuð er sú saga, sem sögð er um Bjarna á
Reynistað, — að hann hafi ungur gert gömlum og bækluðum
presti, sem söng tiðir á staðnum sér til matar og var vist ekki
ofhaldinn af, þann ótuktargrikk að skvetta grautnum úr spæni
prests, er hann bar hann að munni sér. Hafi presti þá runnið
í skap og látið svo um mælt: ,Þú skalt ekki fá graut, Bjarni; þú
skalt deyja úr hungri, Bjarni.“ Muni það og hafa orðið að
áhrínsorðum.
Enn er sögð saga af Bjarna, svipaða eðlis. Þar er einnig um
glettur við prest að ræða, og á hún að hafa gerzt i suðurförinni.
Átti Bjarni að hafa komið á prestssetur nokkurt sunnan lands.
Hittist svo á, segir sagan, að prestur stóð þá i smiðju og lúði
járn. Á Bjarni þá að hafa ort á prest:
Tvillaust þetta tel ég stál.
Tólin prests eru komin á ról.
En prestur, sem lagði einhverja annarlega merkingu i þessa
stökubýrjun, á að hafa svarað Bjarna i reiði:
Ýli þín af sulti sál
sólarlaus fyrir nœstu jól.
Það er athyglisvert við sögu þessa, að þar sem tilefni bölmæla
klerks var harla ómerkilegt, þurfti að finna þvi nokkur rök, að
þau skyldu samt verða að áhrinsorðum. Samkvæmt þjóðtrúnni
fylgdi meiri áhrifamáttur rimuðum orðum en órimuðum .— og
þvi meiri sem dýrara var kveðið. Sé betur að gætt, hlýtur maður
að sannfærast um, að seinni hluti stökunnar sé-kveðinn á undan
hinum fyrri, en fyrri hlutinn siðan kaldhamraður framan við,
og að rimorðanna vegna hefur ekki tekizt að koma þar fyrir ______
þrátt fyrir vafalausa viðleitni — svo ótuktarlegri kerskni, að