Vikan - 28.12.1989, Blaðsíða 33

DULFRÆÐI
Indíánar Norður-Ameríku halda ennþá tryggð við fornan
átrúnað forfeðra sinna. Á þessari mynd sést ungur Lakóta-
indíáni dansa sólardansinn. Það hefur vakið fiirðu að töfira-
læknar indíána skuli geta læknað sjúklinga sem sérfræðingar
í læknastétt hafa fullyrt að væru haldnir ólæknandi sjúkdóm-
um.
og um árferði eða aðra hluti.
Var þá talað um að ganga til
fréttar, að fella blótspána eða
að gá blótsins. Samfélagsstaða
og viðhorf fólks til völvunnar
kemur vel fram í frásögn
Eiríkssögu rauða af heimsókn
Þorbjargar lítilvölvu til Her-
jólfsnesar á Grænlandi. Henni
er tekið með virktum og búið
hásæti. Vinsamlegt viðmót og
virðing fyrir fólki af þessum
toga þekkist meðal annars hjá
Sömum en þar kvartar prestur
yflr því að börn og fullorðnir
komi hlaupandi á móti seið-
manninum „líkt og hann væri
guðsmaður eða engill af
himnum".
Völvan hefur staf í hendi.
Orðið völva er líklega dregið
af völur, sem er sívalur stafur. í
Laxdælu er lýst hvar völuleiði
finnst undir kirkjugólfl og
seiðstafur þar við hlið. Seið-
stafur er eitt megineinkenni
rússneskra og samískra seið-
kvenna. Bent hefur verið á að
völur sé dregið af orðinu völsi
eða reður karlmanns. Seið-
menn eru einnig nefndir seið-
berendur en berandi er tilvís-
un í kynfæri konunnar. Minnir
þetta á skauð- og reðurstákn í
fornum átrúnaði. Seiðurinn
kom frá Vönum en þeir voru,
eins og kunnugt er, miklir
frjósemisdýrkendur.
í lýsingunni af véfrétt Þor-
bjargar lítilvölvu kemur fram
að konur hafl slegið hring um
seiðhjailinn sem Þorbjörg sat
uppi á. Síðan var kveðið kvæði
sem nefnt var Varðlokur. Orð-
ið „varð“ merkir fýlgja eða sál
sem aðskilin er frá persónunni.
Vörðurinn getur ýmist verið í
manns- eða dýrslíki eða jafnvel
sem ljós. Oft er talað um garðs-
vörð eða túnsvörð en það var
vættur eða verndari einhvers
svæðis eða staðar. Sænski
ffæðimaðurinn Dag Strömback
hefur varpað ffam þeirri til-
gátu að orðið varðloka hafi
upphaflega verið varðlokka.
Hann nefnir til þess dæmi ffá
Sömum, þar sem unglings-
stúlka er fengin til þess að
lokka sál seiðmannsins aftur
inn í stirðnaðan líkamann með
því að hvísla í eyra hans. Flutn-
ingur kvæðisins Varðlokur hef-
ur þá líklega haft þann tilgang
að lokka að ýmsar andaverur
og nálæga vætti. Enda segir
Þorbjörg að kvæðinu loknu að
„margar þær náttúrur hingað
til hafa sótt og þótti fagurt að
heyra það er kveðið var, er
áður vildi frá oss snúast og oss
öngva hlýðni veita“. Og virtist
þá tilganginum með athöfh-
inni náð.
Seiður og sálhrifalyf
Notkun ýmissa sálrænna
lyfja fór oft fram samhliða
seiðnum. Vitað er að Samar og
Síberíubúar notuðu mikið am-
anita muscaria, eða berserkja-
sveppinn eins og hann er kall-
aður á íslensku. Annar
sveppur, sem neytt var í sama
tilgangi og vex á norðlægum
slóðum, er peðsveppurinn
(psilocybin). Peðsveppurinn
var af indíánum Mexíkó nefnd-
ur töffasveppurinn og álitinn
heilagur vegna áhrifa sinna.
Ekki eru mér kunnugar neinar
ritaðar heimildir um notkun
þessara sveppa hér á landi en
fornmenn hafa eflaust þekkt
inn á flóru landsins og líklega
snöggtum betur en margur nú
á dögum. Indíánaflokkar Suð-
ur-Ameríku notuðu mörg önn-
ur skynbreytandi efhi, þar á
meðal peyote (kaktus sem
meskalín er unnið úr), jims-
ongras, datura og ýmsar teg-
undir sveppa.
Vitað er að spáprestar Skýþa
önduðu að sér reyk af glóðhit-
uðum hassklumpi áður en þeir
gengu til ffétta. Neysla á
kannabis er einnig þekkt í
tengslum við hugtæknilega
iðkun jóga og í Vedunum,
ævafornum helgiritum Ind-
verja, er minnst á lyfið soma
sem mikil helgi hvíldi yflr.
Saminn, sem sagt var frá hér að
ffaman, andaði að sér gufu af
þurrkuðum jurtum áður en
hann lagðist fyrir og fór ham-
förum til biskupsfrúarinnar. í
frásögninni af Þorbjörgu lítil-
völvu kemur ffam að henni var
veittur „sá umbúningur, sem
hún þurfti að hafa til að fremja
seiðinn". Minnst er á að Þor-
björg hafl setið ofan á seið-
hjalli á meðan hún magnaði
seiðinn en seiðhjallur hefur
líklega verið hár, afmarkaður
pallur sem reistur var ein-
göngu til þessara nota. Þess
eru dæmi að Samar sitji á palli
og til er lýsing frá Síberíu þar
sem seiðkarl kemur sér fyrir á
ferköntuðu sæti og ketill með
sjóðandi vatni er hafður fyrir
neðan. f pottinum voru
skynörvandi sveppir og þegar
þeir höfðu verið soðnir í mauk
var seyðið drukkið.
Þess skal þó getið að notkun
sálhrifalyfja meðal seiðmanna
er alls ekki algild og engan
veginn forsenda fyrir því starfi
sem þeir inna af hendi. Indíán-
ar í Norður-Ameríku og sær-
ingamenn inúíta á Grænlandi
notuðu til dæmis ekki jurtir af
þessu tagi. Þar sem notkun
þeirra þekkist voru þær taldar
mikilvægur þáttur í helgi-
athöfnum þjóðflokksins. Jurt-
irnar voru álitnar ginnheilagar.
Þær voru því aldrei notaðar
sem vímugjafar eins og því
miður er algengt nú á dögum.
Sendingar og
líknargaldur
í Heimskringlu kemur ffam
að Óðinn fékk með seiðnum
mátt til að „gera mönnum
bana eða óhamingju eða van-
heillindi og taka frá mönnum
vit eða afl og gefa öðrurn".
Þess konar seiður flokkast sem
svartigaldur. Svartigaldur er
kunnur úr fornritunum en
hann var galaður til þess að
valda mönnum skaða eða
óhöppum. Sterk trú var á að
með seið mætti hafa áhrif á
veður, valda þoku eða sjávar-
háska og einnig brjóta niður
kynferðislega mótstöðu. Send-
ingar eru dæmi um svartagald-
ur en þá er átt við að senda
einhvern illvætti að ákveðnum
mönnum, yfirleitt þegar fórn-
arlambið er varnarlaust í
svefni.
Líknargaldur, sem galaður
var til hamingju og heilla, er
þó algengari beiting galdurs. í
Sigurdrífumálum ákallar val-
kyrjan Sigurdrífa æsi og ásynj-
ur og biður þau um að veita
sér og Sigurði Fáfhisbana
„læknishendur, meðan lifúm“.
Talið er að völvur þær sem
kenndar voru við Óðin hafl
ekki aðeins séð framtíðina
með aðstoð rúna heldur einn-
ig stundað lækningar að hætti
þess tíma. Handayfirlagning
hefur líklega verið eitt afbrigði
þeirra. Meðferðargjafinn legg-
ur þá hendur sínar yfir líkama
sjúklingsins og hefur græðandi
áhrif á einhvern ókunnan hátt.
Vísindamenn hafa um árabil
rannsakað töffalækningar Sér-
óka-indíánans Veltandi þrumu
(Rolling Thunder). Þeir eiga
erfitt með að útskýra hvernig
honum reynist kleiff að lækna
ýmis sjúkdómstilfelli, eins og
til dæmis heila- og mænusigg á
háu stigi. Sumir sjúklingar,
sem leita til hans, hafa fengið
bót meina sinna, jafnvel eftir
að sérfræðingar í læknastétt
hafa fullyrt að meinsemd
þeirra væri ólæknandi.
26. TBL. 1989 VIKAN 31