Heima er bezt - 01.09.1956, Blaðsíða 2

Eitt af því, sem vér íslendingar höfuni enn naumlega
gert oss fyllilega ljóst, er gildi þjóðhöfðingja vors fyrir
land og þjóð. Þetta er að vísu ekld óeðiilegt, þar sem
forsetadæmið íslenzka er ekki enn nema rúmlega tíu ára
gamalt, og um engar erfðavenjur er að ræða í því sam-
bandi.
Hið gamla íslenzka þjóðveldi var án þjóðhöfðingja.
Að vísu hefir þess verið getið til, að lögsögumanns-
dæmið hafi á einhvern hátt nálgazt forsetadæmi í þjóð-
félaginu, en svo var þó ekki lagalega, og ekki verður
séð, að lögsögumaðurinn hafi haft nokkur völd í þjóð-
félaginu, þótt hann muni að vísu hafa oft haft nokkur
áhrif, einkum í sambandi við að setja niður deilur og
um lagasetningu. Þjóðveldið forna var um inargt laust
í reipum. Það bar á ýmsa lund svip smáríkja, sem að
vísu voru sameinuð um ein lög og eina þjóðarstofnun,
Alþingi. En á hinn bóginn verður þess ekki vart, að til
væri nokkur sameiginleg hugsjón, sem tengdi þjóðina
saman í eina heild. Vér viturn að vísu ekki, að hve
miklu leyti almenningur hefir gert sér það ljóst, að
allir fslendingar væru eitt ríki og ein þjóð, en ýmislegt
bendir þó í þá átt, að sú tilfinning hafi verið næsta
óljós. Atburðir Sturlungaaldar gætu bent til þess, að
forvstumenn hins forna þjóðveldis hafi meira hugsað
um athafnafreisi sjálfra sín sem einstaklinga en um
frelsi og velgengni hinnar íslenzku þjóðarheildar. Þetta
var í sjálfu sér eðlileg þróun, þegar þess er gætt, hvernig
til hins íslenzka landnáms var stofnað, eftir því sem
sögur vorar herma. Landnámsmennirnir fluttust frá
Noregi sakir þess, að þeir þoldu ekki ofríki Haralds
konungs hárfagra. En það ofríki var í rauninni aðallega
föst skipan þjóðríkis með lögum þeim og aðhaldi, sem
nauðsyn krefur, og framkvæmdarvaldi til að halda þeim
uppi. Þessu sameiginlega framkvæmdavaldi slepptu for-
feður vorir úr löggjöf sinni, þegar þeir settu þjóðveldið
á stofn 930.
Eftir að íslendingar glötuðu sjálfstæði sínu og urðu
þegnar erlends konungs, var þess naumast að vænta, að
meðal þeirra þróaðist skilningur á gildi þjóðhöfðingjans
fyrir þjóðina. Enda er það fullkunnugt, að fjarri fór
því, að hið erlenda konungsvald væri Islendingum
happa drjúgt. Til þess var konungurinn landi og þjóð
of fjarlægur og lítt kunnugur þjóðarhögum og þjóðar-
þörfum. Og þótt Island yrði sjálfstætt konungsríki
1918, varð konungurinn eigi að heldur sameiningartákn
þjóðarinnar. Að vísu rækti Kristján konungur X. þjóð-
höfðingjaskyldur sínar við Islendinga af fullum dreng-
skap og virðugleika, sem geymt mun að verðleikum í
sögu þjóðar vorrar. En hann var erlendur maður og
þjóðhöfðingi í öðru landi, og ýmsir munu hafa litið á
konungsdæmi hans á íslandi sem tákn þess, að enn vær-
um vér eigi sjálfstæð þjóð.
Þegar lýðveldi var stofnað á íslandi 1944, eignumst
vér í fyrsta sinn innlendan þjóðhöfðingja. Nokkuð var
um það deilt, hvert vera skyldi valdssvið hans. Sumir
vildu hafa hann valdamikinn pólitískan leiðtoga líkt og
forseta Bandaríkjanna. Aðrir kusu að fá honum lík völd
og konungum í þingræðislöndum, og sú stefna sigraði,
að minnsta kosti í bili, hvað sem ofan á kann að verða
í nýjum stjórnskipunarlögum.
Eins og nú er háttað stjórnskipan vorri, er forseti
Islands því fremur tákn sjálfstæðis þjóðarinnar en valda-
maður í ríkinu, og þannig mun bezt fara. Vér íslend-
ingar erum deilugjarnir, og oss er tamt að líta á oss
fyrst og fremst sem einstaklinga. Af þeim sökum er
þjóðinni það nauðsyn, ef hún vill vernda sjálfstæði sitt
og virðingu, að eitthvað það sé til í þjóðfélaginu, sem
er ofan við dægurþras og deilur. Einhver friðhelg
stofnun, sem vér getum allir virt og unnað sem tákni
þess bezta, sem þjóðfélag vort hvílir á, frelsi og mann-
réttindum. Og slík stofnun er forsetadæmið eins og
því er nú farið. Forsetinn er friðhelgur samkvæmt
stjórnarskrá landsins. En hann á ekki einungis að vera
það á pappírnum heldur í augum alþjóðar. Og vér
verðum að gera oss það ljóst hver og einn, að það er
oss sjálfum menningarauki og þjóðinni heillavænlegt
að líta þeim augum á embætti og starf forseta landsins.
í hans höndum er hlutlaus yfirsýn um mál vor, óháð
einkasjónarmiðum flokka og stétta. Hann er sættir
manna, en ekki sá, sem stjórnar hatrömmum deilum um
dægurmálin, eins og hinir pólitísku forvstumenn hljóta
að vera. Ut á við er hann fulltrúi hins sjálfstæða ríkis.
Og á úrslitastundum er það þjóðhöfðinginn, sem mest
hvílir á, og viðbrögð hans geta ráðið örlögum þjóðar-
innar. Þegar til stjórnarkreppu horfir, er það starf for-
setans að leysa málin, svo að sem flestir megi vel við
una innan þeirra takmarka, sem stjórnarskráin heimilar.
Og þá ríður mjög á, að gætt sé hinnar fyllstu varúðar
og hlutleysis, sem vart er hægt að vænta af þeim mönn-
um, sem samtímis standa í harðri landsmálabaráttu. En
ef þjóðin gerir sér ljóst, hvers virði það er henni að eiga
innlendan þjóðhöfðingja, sem hafinn er yfir hinar hvers-
dagslegu deilur og metur gildi hans rétt, standa og vonir
282 Heima er bezt