Heima er bezt - 01.09.1960, Qupperneq 8

JOCHUM M. EGGERTSSON:
„SniIId ber snarpa elda
Hrakhólar og höfuðból“ heitir bók, útgefin
síðla árs 1959. Höfundur Magnús Björnsson á
Syðra-Hóli í Nýja Vindhælishreppi í Austur-
Húnavatnssýslu. Magnús var fæddur á Syðra-
Hóli 30. júlí 1889, og hefur því fyllt sjöunda áratug-
inn við útkomu þessarar bókar.
Nokkrar ævisögur og sagnaþættir hafa komið út í
bókarformi á síðasta ári, skemmtilegar og ágætlega
meðfarnar að máli og efni, meðal annars „Isold in
svarta“, „Fílabeinshöllin", „íslenzkt mannlíf“ „Grafið
úr gleymsku“, svo einhverjar séu nefndar. Skal það
ekki sagt höfundum þessara ágætu bóka til niðrunar,
heldur þeim öllum til þakkar og sóma, að Hrakhólar
og höfuðból ber af, að efnismeðferð, máli og stíl, svo
að gullvægt má teljast.
Ný ritöld er að hefjast á íslandi, stórkostlegri og
glæsilegri en nokkru sinni fyrr. Þetta er skrumlaus
sannleikur. Og það er mikil ánægja og hamingja í því
fólgin, að mega segja þetta.
Magnús á Syðra-Hóli er ekki langskólagenginn. Hann
er gagnfræðingur að mennt, útskrifaður frá Akureyrar-
skóla af Stefáni Stefánssyni skólameistara, vorið 1910.
Nemendur Stefáns skólameistara, ótrúlega margir,
hafa sýnt það í orði og verki, hve undraverður skóla-
maður og kennari Stefán hefur verið jafnframt því, að
vera einhver allra raunhæfasti vísindamaður á Islandi,
fyrr eða síðar, eins og Flóra Islands sýnir bezt og
sannar.
Ég, er þessar línur rita, þekki Magnús Björnsson á
Syðra-Hóli ekkert persónulega og þarf því ekki að
hæla honum þess vegna, aldrei séð hann eða talað við
hann orð svo ég muni til og ekki séð rithönd hans. En
ég hef samt sem áður fylgzt með ritstörfum hans frá
því fyrstu ritsmíðar hans birtust fyrir rúmum áratug.
Ég sá undir eins, að þessi einyrkjabóndi og kennari,
sem orðið hefur að vinna hörðum höndum öll algeng
bústörf bóndans, sér og sínum til framdráttar auk þess
að vera hlaðinn trúnaðarstörfum fyrir hrepp sinn og
sýslu, mundi hafa í blóði og taugum, sál og sinni,
óvenjulega fræðimanns- og rithöfundarhæfileika. Ég
fann og skildi strax, í fyrstu frásögn hans, þann leynda
vaxtarbrodd, er áratug síðar birtist alskapaður í full-
komnu meistaraverki.
Þau rit Magnúsar, er ég minnist, eru þessi:
Húsfrú Þórdís, í Svipum og sögnurn 1948. Sjóslysin
miklu á Skagaströnd, í sama. Guðmundur Skagalín og
Hjörtur spóalæri, í sama. Hreggviður skáld á Kaldrana,
í Hlynum og Hreggviðum 1950. Erfiðar verferðir, í
sama. Saga Nikulásar, í Troðningum og tóftarbrotum
1953. Sigurður stóri, í Búsæld og barningi 1955. Hafna-
menn á Skaga, í sama. Mannaferðir og fornar slóðir,
ritsafn 1957, og lolcs meistaraverkið: Hrakhólar og
höfuðból, 1959.
Nöfn ritanna eru meistaraverk út af fyrir sig og get-
ur vart annað verið, en Magnús hafi sett svip sinn á
smíði þeirra.
Þetta hefur áunnizt með mikilli ástundun um áratugi.
Mörg uppköst, margar endurbætur og hreinskriftir,
unz aðeins kjarninn er eftir. — Kjarninn einn, sannur,
eldskírður og ódauðlegur. Snilld ber snarpa elda. Það
skiptir minnstu máli, hvað sagt er. Hitt skiptir mestu
máli, hvernig það er sagt, — hvernig orðunum er raðað
í málinu. Sjötugur sendir Magnús frá sér meistaraverk-
ið. Hann hefur alla sína lífstíð verið að læra; alla sína
lífstíð verið að vaxa og þroskast. Hann hefur liðið og
þróazt í samtíð og sögu, hryggzt og glaðzt í kjörum
og sýsli liðinna kynslóða jafnt og líðandi stundar. Þetta
getur nú svo sem hver og einn sagt sér sjálfur og þykja
engar fréttir. En hver heldur bezt á kjarnanum? Ætli
það sé ekki sá reynsluríkasti, — sá, sem lengst hefur
þraukað og þolað hangandi á lífsins tré, líkt og sjálfur
Oðinn alfaðir, er segir í Hávamálum, eftir að hafa æp-
andi hangið á hinum illa meiði án matar og drykkjar
um eilífð, að honum sjálfum fannst, en loks fallið nið-
ur og fundið sjálfan sig og frelsi sitt?
„Þá nam ég fræðast
og fróður vera,
vaxa og vel hafast:
Orð mér af orði
orðs leitaði,
verk mér af verki verks.“
í þessum undanfarandi orðurn Oðins mætast reynslu-
vitið og eðlishyggjan og sambönd þeirra: vilji manns-
ins og vaxtarþrá, ástin og undur lífsins í heimaofnum
serki heimsku og tregðu, dómgreind, nærgætni, samúð
og skilningur og áunnið frelsi! Ætli það sé ekki sálin
sjálf?
Mér virðist Magnús fræðameistari ekki sízt lýsa
sjálfum sér og sínum innra manni með sinni hógværu
snilldarlýsingu á höfundi Brandstaðaannáls. Dæmi:
332 Heima er bezt