Heima er bezt - 01.06.1972, Síða 8

BÁRÐUR HALLDÓRSSON:
Húmanismi og skólaspeki
E~ xdurreisxarskeiðið í lok miðalda var eitthvað
fjörlegasta skeið mannlegs atferlis um Vestur-
, lönd. Engu var líkara en tappi hafi verið tek-
inn úr sponsgati þeirrar gífurlegu hítar, sem
þröngsýni og kreddufesta kirkjubákns og skólaspeki
hafði byrgt mannhugsun og sköpunarmátt menntalýðs-
ins. Eitt helzta einkenni endurreisnarinnar var frjálsleg
og næsta taumlaus meðferð alls og þá ekki hvað sízt
hugtaka. Tími okkar er um margt líkur þessu hðna
skeiði, og þá fer hinn mikli straumur hugtaka ekki hjá
garði okkar, enda flest hugtök orðin þeim mun brjál-
aðri sem fleiri hafa um þau vélt. Þannig er því einnig
farið um húmanismann, sem getur verið hvort tveggja
í senn heiti á ákveðinni menntastefnu og jafnvel grein-
um innan vísinda sem og ákveðinni lífsstefnu eða afstöðu
til lífsins. Til þess að glöggva sig frekar á téðu hugtaki
væri því ekki úr vegi að rýna lítið eitt í fortíðina og
gæta að, hvort ekki sé þar eitthvað bitastætt.
Það segir í rauninni merkilega sögu, að endurreisnin
skyldi fyrst skjóta frjóöngum með þeim lýð, sem týnt
hafði fortíð sinni þeim mun átakanlegar sem hún var
glæstari og fjölskrúðugri. Elafði fólk þetta dreifzt víðs
vegar um Ítalíu og í það mund dægra er nú greinir frá
freklega aukizt þor og metnaður við blómlega verzlun
austur í álfum. Stikla verður á staksteinum í því beljandi
fljóti, sem endurreisnin var, og það eitt til tínt, sem
matur kann í að vera okkur og samtíðinni Renaissance
merkir endurfæðing, enda látið ná til þeirrar endurfæð-
inga í menntun , vísindum og listum, sem átti sér stað á
tímabilinu frá 1350 til 1550. Þá var kaþólska kirkjan
orðin rótgróin stofnun, sem skóp sjálfri sér lög og
leikreglur og komin til þess „þroska“ allra stofnana, að
hún setti sér það markmið eitt að viðhalda völdum sín-
um og virðingu með almúganum. Með öllum trúar-
hreyfingum er rík árátta til stirðnunar í „orþódoksíu“
eða hreintrú, þar sem meira er lagt upp úr kennisetning-
um, ytri búningi og aðferðum heldur en sjálfu inni-
haldinu, hinum heimspekilega grunni, sem kennisetning-
arnar síðan hlaða sér utan um líkt og lýs á golþorska.
Skólaspekin varð eins konar lífakkeri kaþólsku hrein-
trúarinnar og þeirrar stéttar, sem hreiðrað hafði um sig
í skjóli hennar. Þröngsýn viðhorf kirkjunnar til hvers
kyns andlegrar starfsemi miðuðu að því einu, að andleg
iðja manna gagnaðist kennisetningum hennar og þeirri
heimsmynd, sem hún hafði skapað sér. Þess vegna voru
allar greinar mennta, vísinda og lista teknar hernámi og
settar undir ok stirðnaðrar, fastmótaðrar og frámunalega
þröngsýnnar skólaspeki. Mannleg viðleitni tii andlegrar
verðmætasköpunar var í dróma drepin. Inn í þetta
Þyrnirósarþjóðfélag brauzt endurreisnin líkt og andlegt
steypiregn.
Endurreisnin átti sér auðvitað sinn aðdraganda og eru
ýmsar skýringar til þess máls, en einna þyngsta á met-
unum tel ég þá stórauknu verzlun, sem um þessar mund-
ir átti sér stað í austurveg, en þar sátu verzlunarborgir
Ítalíu svo til einar að kútnum. Með verzluninni í austur-
veg, sem aftur má að miklu leyti rekja til krossferða,
opnuðust ekki aðeins geysimiklir markaðir veraldlegs
auðs, heldur fylgdu þar með í kaupbæti margvíslegar
uppsprettur mennta og lista, em geymzt höfðu með
Austurlandafólki og gerjazt þar um aldir.
Hitt skipti einnig miklu máli, að á Italíu var til staðar
frjósamur jarðvegur hvers kyns byltinga, sökum upp-
lausnar landsins í ótal smáhöfðingjadæmi, þar sem tók-
ust oft helmingaskiptasamningar með lénsstéttinni og
hinni framgjörnu borgarastétt, sem þá átti eins og löng-
um síðar kjölfestu sína í kaupmannastéttinni.
I hverju fólst þá bylting endurreisnarinnar?
I sem stytztu máli fólst endurreisnin x uppreisn gegn
hvers boðum og bönnum, sem sett höfðu verið gegn
andlegri iðju manna, breytni og daglegu hátterni í sem
víðtækustum skilningi. Fyrri siðaboð og bönn kirkjunn-
ar fuku út í veður og vind, og taumlaus dýrkun einstakl-
ingins og frelsis hans varð alls ráðandi jafnt í daglegu
hátterni fólks sem sjálfri hugmyndafræðinni, sem reist
var á. Byltingin var ekki aðeins gegn boðum og bönn-
um, heldur einnig gegn hvers kyns mætmn og leiðar-
stjórnum kaþólskunnar. Fljótlega komu menn auga á,
að fornmenntir Grikkja og Rómverja höfðu í sér fólgin
mun fleiri litbrigði mannsandans heldur en fram höfðu
komið á umliðnum „staðfestutíma Stofnunarinnar.“
Helztu forvígismenn húmanismans voru menn forn-
mennta, og því hefur stefnan oft verið nefnd forn-
menntastefna, en í rauninni er það aðeins hluti þeirrar
sögu, sem segja þarf. Fornmenntastefnan varð í raun-
inni aðeins hluti þeirrar hátimbruðu byggingar, sem
1 mæti, dregið af 3. km. sagnarinnar að meta, með i-hljóðvarpi.
Táknar það, sem menn meta mest og hafa sér að leiðarhnoða
um völunarhús tilverunnar.
188 Heima er bezt