Æskan - 01.02.1989, Qupperneq 38

Ví SINDA
ÞÁT TUR
Umsjón: Þór Jakoósson
Óson í háloftunum
í síðasta þætti minntumst við
á lofttegund sem heitir óson.
Nú skulum við fræðast meira
um þessa lofttegund. Þið áttið
ykkur á því, að óson er ósýni-
legur hluti af andrúmsloftinu
sem umlykur okkur, að vísu
bara örlítilll hluti. Samt gegn-
ir óson mikilvægu hlutverki
fyrir lífið á jörðinni því að
óson í háloftum stöðvar og
gleypir þá geisla frá sólinni
sem gróður og dýr þyldu ekki
mikið af - og ekki við menn-
irnir heldur.
Eftirfarandi grein er eins og
síðasti vísindaþáttur unnin úr
annarri sem birtist í tímarit-
inu „Heilbrigðismál“ og
hvatti ritstjóri þess blaðs, Jón-
as Ragnarsson, mig til að
greina lesendum Æskunnar
líka frá lofttegundinni ósoni
sem svo mjög er á dagskrá um
þessar mundir. Vona ég að
a.m.k. elstu lesendum Æsk-
unnar finnist ekki grein mín
um ósonið of þung aflestrar.
Óson í
lofthjúpi jarðar
Andrúmsloftið er sem kunn-
38 ÆSKAJST
ugt er blanda ýmissa loftteg-
unda þar sem mest er af köfn-
unarefni, rúm 78%, og súr-
efni, tæp 21% af rúmmáli
þurrlofts. Lofttegundin argon
er rúmlega 0,9% og koltvísýr-
ingur (C02) 0,03%. Virðist
því ekki margt ótalið því að
þetta eru hér um bil 100%.
Nokkrar tegundir teljast þó
með til viðbótar en rúmmál
þeirra er sáralítið miðað við
fyrrnefndar lofttegundir.
Meðal þeirra er óson sem er
einungis einn milljónasti hluti
úr prósenti. Mikilvægi koltví-
sýrings og ósons í veðurfræði
felst því vissulega ekki í
magni miðað við rúmmál and-
rúmsloftsins í heild, heldur
eiginleikum þeirra. Óson er
aðallega í háloftunum í 20-30
km hæð. Mikilvægi þess felst
í viðbrögðum þess eða and-
svörum við geislun sólar.
Óson var uppgötvað af
efnafræðingnum Schönbein
árið 1845 eftir margra ára
rannsóknir. Þá þegar reyndi
hann að færa sönnur á það að
óson væri stöðug lofttegund í
andrúmslofti. Efnið vakti
strax mikinn áhuga vísinda-
manna og brutu menn heilann
um eðli þess og áhrif, m.a.
hugsanlegan þátt þess í út-
breiðslu sjúkdóma og farsótta.
Á sjötta áratug 19. aldar birt-
ust á annað hundrað stuttar
og langar greinar um óson.
Árið 1865 var endanlega
staðfest að óson væri sameind
með þremur súrefnisfrum-
eindum. Þegar tímar liðu
voru gerðar mælingar á ósóni
mjög víða og um tíma voru yf-
ir 300 stöðvar í gangi og stóðu
að mælingunum náttúrufræð-
ingar, lyfjafræðingar og lækn-
ar. En áhuginn dvínaði þegar
fátt nýtt virtist koma upp úr
kafinu við frekari rannsóknir
og mælingar lögðust niður
nema í París. Mælingarnar
þaðan reyndust síðar mjög
mikilsverðar við rannsókn á
langtímasveiflum.
Heitið óson er dregið af
gríska orðinu „ocein“, að
lykta. Lyktin þótti í upphafí
sérkennileg. Ósonlykt geta
menn fundið þegar útfjólu-
blátt ljós úr ljósalampa fer um
loftið og myndar örlítið óson.
Snemma þóttust menn vita að
óson í ríkum mæli væri býsna
eitrað. Lofttegundin er blá-
leit. Bræðslumark ósons er
um það bil mínus 250 gráður
á Celsíus og suðumarkið um
það bil 110 gráður Celsíus.
Það var fyrst um 1930 að
mönnum varð ljóst hið marg-
þætta hlutverk ósons í loft-
hjúpnum. Þá sannaðist við lit-
rófsgreiningu að óson væri að
mestu á sveimi efst í loft-
hjúpnum. Menn komust að
því að „þykkt“ þess jafnaðist
einungis á við nokkra milh-
metra yrði því þjappað saman-
Engu að síður gat það gersam-
lega gleypt stystu bylgjurnar
sem streyma úr geimnum,
ekki síst útfjólubláa geisla sól-
arinnar. Við gleypingu hinna
orkuríku geisla hitnar loftið a
staðnum.
Virtist hér vera komin skýr-
ing á því hvers vegna loftið of-
an við 10 til 15 km hæð færi
ekki kólnandi upp á við eins
og að jafnaði þar fyrir neðan,1
veðrahvolfínu. Ósonið hefði
hitað upp heiðhvolfið ofan við
veðrahvolfið.
Óson hefur verið viðfangs-
efni vísindamanna æ síðan og
mælingar hafa verið gerðar
víða um heim í nokkra ára-
tugi, bæði á jörðu niðri eins
og hér á íslandi, en einnig úr
loftbelgjum og tynglingum
(gervihnöttum).
Ósonsvejflur
Mælingar á ósonmagni gáfu
snemma til kynna að skamm-
tímasveiflur sem væru háðar
gangi lægða og hæða, ættu ser
stað. Var því greinilegt, a^
óson getur borist með loft'
straumum. Mikil reynsla hef'
ur fengist við ákvörðun með
ósonmælingum á uppruna
loftmassa á hreyfingu, bæði
við yfírborð og í háloftunum-
Á hinn bóginn valda sveiflur
þessar, sem rekja má til hreýf'
inga loftmassa, töluverðum
erfiðleikum við rannsókn a
í kafbáti búnum aiis kyns mæiitækjum á að kanna þetta dýpsta
stöðuvatn jarðar. Vatnasvið þess er 500 þúsund ferkíiómetrar,
m.ö.o. þær 330 ár sem renna í vatnið ná um landsvæði fimm
sinnum stærra en ísland!
Vísinda- og ráðamenn eru staðráðnir í að hlífa dýrum við Baikal-
vatn fyrir óþverra og lífshættulegum iðnaðarefnum.