Nýjar kvöldvökur - 01.11.1913, Blaðsíða 22

262
NYJAR KV0LDV0KUR
Mestan hag höfðu borgirnar af verðhækk-
uninni, og batnaði því talsvert hagur borgar-
anna og efnaðra manna úr milliflokknum og
álit þeirra fór vaxandi. Pessir flokkar gátu bein-
línis farið eftir verðhækkuninni og hagað sér
eftir henni, einkum í Englandi og Hollandi,
enda kunnu þeir vel að færa sér í nyt breyt-
ingar þær, er henni urðu samfara. Af þessu
varð kaupmannastéttin auðug og hafði mikið
að segja, og hefur hún alla tíð síðan komið
fram og getað beitt sér sem stórveldi í pen-
ingamálum ríkjanna,
Pegar góðmálmarnir jukust svona mikið
og komust í veltu, varð það til þess að festa
komst á alla peningagerð og bankar komu
upp. Áður höfðu einstakir menn haft rétt til
þess að slá peninga, og svo sérstakar borgir,
en nú tóku ríkin alla peningasláttu undir sig.
Silfrið var gert að löglegum myntstofni; gull
var hvergi myntstofn nema í Englandi einu.
Verðgildi málma þessara sín á milli var lengi
á reiki, en síðast var þó ákveðið að gull skyldi
metið fimtán sinnum dýrara en silfur. Petta
hlutfall stóð fast fram um miðbik 19. aldar;
en þá voru fundnar svo auðugar silfurnámur,
að hlutfallið raskaðist að stórum mun, silfrið
féll geipilega í verði og fór svo að síðustu að
gullið varð 32 sinnum dýrarara en silfur. Eftir
það tóku flest siðuð ríki upp gullstofn fyrir
peningagildi á síðara hluta 19. aldar (í Dan-
mérk og íslandi 1874), og eru síðan aðeins
slegnir silfurpeningar til smáviðskifta og skifta-
peninga.
Bankar voru fyrst stofnaðir í Ítalíu: í Gen-
úa, Feneyjum, Flórenz og Písa. Fyrsti banki,
sem var stofnaður fyrir norðan Alpafjöll var
settur á fót í Antwerpen 1609; síðan komu
batikar í Hamborg 1619, Núrnberg 1621, Stokk-
hólmi 1656 og Lundúnum 1694.
í sambandi við bankana lifnaði við pen-
ingaverzlun, og höfðu ítalir og Gyðingar hana
nærfelt eingöngu á hendi fram á 16. öld; en
síðar tóku fleiri að fást við hana, svo að hún
varð að síðustu allmikil atvinnugrein, og los-
aðist alveg við vöruverzlunina. Peningarmark-
«
aðir miklir risu npp í ýmsum stórboigum Norð-
urálfunnar, svo sem Lyon, Paris, Antwerpen,
Núrnberg, Frankfurt am Main og Augsborg;
svo kom Amsterdam eftir að margt af Gyð-
ingum var flúið undan ofsóknum á Spáni og
settust þar að, og síðast París og London.
Mestur varð hagurinn af víxlakaupum og skift-
um eða víxli á peningum landanna. Lánin héld-
ust að mestu í sama, lagi og þau höfðu verið
á miðöldununi. Stjórnirnar voru í sífeldum
skuldum og peningahraki og veðsettu svo
kaupmönnum og verzlunarfélögum ákveðnar
tekjur ríkjanna, og urðu tollarnir helzt fyrir
því. Ríkisskuldir með hlaupandi ríkisskulda-
bréfum, þ. e. skuldbindingarbréfum, se.n ríkin
gáfu út með ábyrgð þingsins og stjórnarinnar,
komust fyrst á með reglulegri skipun á Eng-
landi, en hafa síðati fest rætur í öllum ríkjum.
Skuldir þær, sem siðuðu þjóðirnar verða að
greiða vöxtu af og afborga, eru afskaplega
miklar, og voru skuldir rikjanna í Evrópu metn-
ar 98,540 miljónir króna árið 1905,' en eru
nú víst orðnar um 100,000 miljónir, því að
þær hafa sumstaðar stórum aukist; með ríkis-
skuldum austrænna og vestrænna ríkja munu
þær nú vera eitthvað nálægt 140,000 miljón-
um alls í heiminum.
Fjárveltukerfið varð þó ekki alráðandi. Fyrst
var risið á móti því í Frakklandi. Læknir nokk-
ur franskur, Francois Quesnay, kom upp með
nýja kenningu, er nefnist búhyggjukenning (Fy-
siokratisme), og féllust margir á hana. Peir
héldu því fram, búhyggjumennirnir, að alt kapp
skyldi lagt á jjað að rækta hvert land sem
bezt, en láta iðnaðinn lúta í lægra haldi, og
verzlunina líka. Pá kom þegar í Ijós hið mikla
djúp, sem er staðfest á milli jarðræktarland-
anna og iðnaðarlandanna; þetta djúp stendur
óhaggað enn í dag, og er enn óleyst hið mik-
ilsvarðandi mál um hið rétta jafnvægi á milli
atvinnugreinanna. Kenning búhyggjumanna hef-
ur mjög stutt að því að auka framleiðslu at-
vinnumagns og verzlunarfrelsis og greiða þeim
veg í heillavænlega átt.
Ymislegt, sem verður til skýringar ýmsum
atriðum í þessari grein, kemur fram í grein-
um þeim, sem hér mumi á eftir fara.