Árbók Háskóla Íslands - 01.01.1988, Side 74

72
Árbók Háskóla íslands
var sæmdur heiðursdoktorsnafnbót í læknis-
fræði.
Jón Steffensen
Þorbjörn Sigurgeirsson, prófessor emeritus,
lést 24. mars 1988 á sjötugasta og fyrsta ald-
ursári.
Þorbjöm fæddist 19. júní 1917 á Orrastöðum
í Torfalækjarhreppi í Austur-Húnavatnssýslu,
sonur hjónanna Torfhildar Þorsteinsdóttur og
Sigurgeirs Bjömssonar, bónda þar. Hann lauk
stúdentsprófi frá Menntaskólanum á Akureyri
1937. Arangur hans í skóla tryggði honum
„stóran styrk“ og gat hann því siglt til náms í
eðlisfræði við Hafnarháskóla. Þaðan lauk hann
magistersprófi íeðlisfræði 1943.
Helsti kennari Þorbjöms var Niels Bohr, sem
gert hafði Kaupmannahöfn að einni af há-
borgum eðlisfræðinnar. Einn skólabræðra Þor-
bjöms var Erik Bohr, sonur Nielsar. Þorbjöm
kynntist því Bohr-fjölskyldunni, og Niels Bohr
kom fljótt auga á hæfileika Þorbjöms og veitti
honum m.a. styrk úr sjóði, sem stofnaður var
til minningar um artnan son hans, Christian
Bohr. Niels Bohr óttaðist handtöku af nasist-
um vegna þekkingar sinnar í kjamfræðum og
ættemis. í september 1943 taldi hann sér ekki
lengur óhætt í Kaupmannahöfn og flúði með
fjölskyldu sína til Svíþjóðar. Þorbjöm fylgdi
honum í lok sama árs. Hann fékk starf við
Eðlisfræðistofnun Nóbels í Stokkhólmi en beið
færis að komast til íslands. Það færi gafst í mars
1945 með næturflugi til Bretiands og skipalest
þaðan. Lestin hreppti fárviðri og af ellefu skip-
um komust aðeins tvö á leiðarenda.
Þorbjöm dvaldi þó ekki lengi heima í þetta
sinn. Fyrir tilstilli dr. Bjöms Sigurðssonar á
Keldum fór hann um haustið til Bandaríkj-
anna til að kynna sér rafeindasmásjár. Hann
vann við Princeton-háskóla að rannsóknum á
geimgeislum við hlið þekktustu eðlisfræðinga
iieims. Niðurstöður hans um eðli fiseinda þóttu
merkilegt framlag, en þrátt fyrir freistandi til-
boð stóð hugur Þorbjöms til starfa á Islandi.
Hann kom því heim árið 1947, þótt ekki væri að
öðru að hverfa en stundakennslu við mennta-
skóla og háskóla.
Þorbjöm kvæntist árið 1948 Þórdísi Aðal-
björgu Þorvarðardóttur frá Stað í Súgandafirði
og eignuðust þau fimm syni.
Við sviplegt fráfall Steinþórs Sigurðssonar
í lok Heklugoss 1947 varð laus staða fram-
kvæmdastjóra Rannsóknaráðs ríkisins og tók
Þorbjörn við henni 1949. Það starf veitti nokkra
möguleika til rannsókna í frístundum. Tengsl
Þorbjöms við Niels Bohr héldust og Bohr fékk
hann til Kaupmannahafnar veturinn 1952-
1953 til vinnu við útreikninga á nýrri gerð
hraðla fyrir öreindir. Jafnframt kynnti Þorbjöm
sér ýmislegt sem þá var að gerast í rannsókn-
um á segulsviði jarðar og lagði áætlun um
íslenskar rannsóknir á því sviði fyrir Rann-
sóknaráð við heimkomu. Á næstu árum hóf
Þorbjöm skipulegar rannsóknir á segulstefnu
í bergi með Trausta Einarssyni og Ara Brynj-
ólfssyni og kom á laggimar segulmælingastöð
f Leirvogi.
Þorbjöm var frumkvöðull að stofnun Kjam-
fræðanefndar 1956 og formaður allan starfs-
tíma hennar til 1964. Nefndin reyndist áhrifa-
mikil við eflingu rannsókna. Hún kom til leið-
ar „rannsóknastofu til mælinga á geislavirk-
um efnum“ og í tengslum við hana var stofnað
prófessorsembætti í eðlisfræði við verkfræði-
deild Háskólans. Þorbjöm fékk þetta embætti
1957 og veitti jafnframt stofunni forstöðu frá
ársbyrjun 1958. Hún fékk brátt heitið Eðlis-
fræðistofnun Háskólans og var starfrækt til árs-
ins 1966 að hún gekk inn í Raunvísindastofn-
un Háskólans. Meginverkefni Eðlisfræðistofn-
unar voru í fyrstu þróun nema til að mæla
veik geislavirk sýni og mælingar á geisla-
virku úrfelli frá vetnissprengjum. Stofnunin
tók einnig við rekstri segulmælingastöðvarinn-
ar í Leirvogi. Árið 1960 veitti Alþjóðakjam-
orkumálastofnunin styrk til að hefja umfangs-
miklar mælingar á tvívetni og þrívetni í grunn-
vatni og urðu þær einn meginþáttur í starfsem-
inni. Þorbjörn hafði mikinn áhuga á bergseg-
ulmælingum og leitaði leiða til að mæla segul-
stefnu hulinna berglaga í borholum. Hann hóf
nú tilraunir til að smíða segulmæli, sem nýtti
sér snúðhreyfingar róteinda um stefnu segul-