Árbók Háskóla Íslands - 01.01.1988, Side 102

100
Árbók Háskóla íslands
frá Alþingi til að flytja fyrirlestra um þýska
menningu. Hann var skipaður dósent 1925 og
prófessor 1930.
Strax og hann kom að hinum þröngbýla há-
skóla sem hírðist í nokkrum stofum í Alþing-
ishúsinu, þar sem ekki var einu sinni rúm
fyrir eldspýtustokk að sögn dyravarðarins og
háskólaritarans Ólafs Rósinkranz, hóf hann
fræðastarf í nánum tengslum við menninguna
í landinu og athafnalífið.
Það er athyglisvert með hverjum hætti Alex-
ander Jóhannesson kvaddi sér hljóðs með þjóð-
inni sem ungur doktor frá Þýskalandi og Pri-
vatdozent við Háskólann. Hann lét ekki sam-
anburðarmálfræðina sníða sér þröngan stakk
heldur tók til máls um flest svið menningar og
bókmennta. Hann skrifar í blöð eins og Vísi
um þjóðleikhúsmálið og um stúdentaheimili, í
Morgunblaðið um íslenska tungu og um Bólu-
Hjálmar, í Lesbók Mbl. um flugferðir og um
flugferðir á íslandi (1925n), í Ægi um sildarleit
úr lofti (1929), íTímann um flugmál íslands, en
einnig í ísafold um ættamöfn og málfræði (en
hann var mjög andvígur ættarnöfnum), í Oðin
um nýjar listastefnur og um skáldskap Hann-
esar Hafsteins, í Eimreiðina um málaralist nú-
tímans og um Þórarin B. Þorláksson, \Almanak
Hins ísl. þjóðvinafélags um orðmyndanir al-
þýðu og auðvitað í Skírni. Hann skrifar um
leiklist, um fegurð kvenna í skáldskap, um
fyrstu íslensku myndlistarsýninguna 1920 og
um Hindenburg yfirhershöfðingja. Hann kynn-
ir Schiller, Goethe og Heine með þýðingum á
íslensku og gefur út íslensk ljóðasöfn svo sem
Gest og Einar Benediktsson, kynnir íslensk-
an skáldskap erlendis með þýðingum og ritar
um menningarsamband Frakka og íslendinga.
Fyrstu greinina um nauðsyn þess að byggja
stúdentagarð ritar hann 1922.
III. Fyrsta skeið rannsókna
En þrátt fyrir marglyndið margrómaða eru
það vísindin sem allt snýst um. Hann skrifar
í ísafold um íslenska orðabók 1919 og leggur
þar með grunninn að áratuga baráttu sinni fyr-
ir stofnun Orðabókar Háskólans, sem nú, þegar
þetta er talað, hefur staðið í 44 ár. Var hún fyrsta
rannsóknarstofnun Háskólans í málvísindum,
og er Alexander Jóhannesson faðir hennar.
Þá hugar hann að útgáfu eigin rannsókna.
Þegar árið 1920 gefur hann út bók sína Fntm-
norrœna málfrœði, sem kom út í Þýskalandi ár-
ið eftir og vakti mikla athygli. Þar býr hann til í
fyrsta sinn málfræði hins sameiginlega tungu-
máls Norðurlandanna á tímabilinu 200-800
e.Kr. grundvallaða á rúnaáletrunum og endur-
gerði (rekonstrúeraði) orðmyndir sem vantaði.
1923-24 kom út tslensk tttnga ífornöld, —
þungt kennslurit. Það tók hann fjögur ár að
semja þá bók með reglubundinni vinnu hvem
dag.
Árið 1926 kemur út alþýðlegt verk, Hugur
og tunga (sem fjallar um ummyndanir (alþýðu-
skýringar, Volksetymologie) og hljóðgervinga
(t.d. upphrópanir). Tveim árum síðar, 1928,
skrifar hann tvö rit sem að sögn hans sjálfs
voru kennslurit vegna kennslunnar við Há-
skólann (en þá lásu stúdentamir þýsku); Die
Sitjfxe im Islandischen og Die Komposita im
Islandischen, — og sama ár skýrslu til ríkis-
stjórnarinnar ttm síldarleit úr lofti. — 1932
kemur svo Mediageminata im Islandischen
(Fylgirit Árbókar, síðar útgefin í Þýskalandi).
Sú bók hlaut lakari dóma erlendis en fyrri verk
hans.
En Alexander lét sig einnig varða varðveislu
íslenskrar lungu í lífi þjóðarinnar. Hann tók þátt
í nefndarstörfum að málvemd og smíði nýyrða.
Hann bjó m.a. til sögnina að hanna sem nú er
á hvers manns vörum.
IV. Byggingamál
Um 1930 er bygging Háskóla komin á dag-
skrá, en varla hefur Alexander órað fyrir því
hve stóran toll það starf átti eftir að taka af tíma
hans og orku í fullan áratug.
Á þriðja áratug aldarinnar voru þrengslin í
Alþingishúsinu orðin óbærileg, en stjómvöld
lokuðu eyrum sínum fyrir öllum neyðarhróp-
um háskólamanna en fluttu í þess stað tillögur
á Alþingi um stórfelldan niðurskurð á fjárveit-
ingum til Háskólans, jafnvel fækkun háskóla-