Heilbrigðismál - 01.09.1985, Síða 25

JARN
Grein eftir
Jám er eitt algengasta frumefnið á
jörðinni, og er með einum eða
öðrum hætti nauðsynlegt fyrir nán-
ast allar lífverur, að því talið er. Járn
er málmur sem kemur fyrir í tveimur
gildum (tvígildur eða þrígildur). í
fæðu manna er bæði tvígilt og þrígilt
járn, auk járns sem er í lífrænum
samböndum. Til lækninga er við inn-
töku (töflur, mixtúrur) einungis not-
að tvígilt járn.
Heildarmagn járns í líkama
manna er talið vera á bilinu 3-4
grömm og allt að því tveir þriðju
hlutar þess eru bundnir í blóðrauða
(hemóglóbíni). Það sem á vantar er
bundið í forða í milta, blóðmerg og
vöðvum. Járn er nauðsynlegt fyrir
myndun blóðrauða, er flytur súrefni
frá lungum um líkamann. Pegar um
járnblóðskort er að ræða. myndast
ekki nægilega mikið af blóðrauða.
Með járnskorti er einkum átt við
tiltölulega vægan járnskort, þannig
að blóðrauði sé ekki minni en eðli-
legt er. Með járnblóðskorti er hins
vegar átt við alvarlegan járnskort,
þannig að vöntun verði á blóðrauða.
Talið er að í daglegri fæðu manna
sé að meðaltali 10-20 mg af járni.
Er þetta þó nokkuð breytilegt eftir
því hvort neytt er mikils af tiltölu-
lega járnríkum fæðutegundum (lif-
ur, kjöti, baunum, grænum jarðar-
ávöxtum) eða mikils af járnsnauðum
fæðutegundum (mjólkurafurðum,
ýmsum jarðarávöxtum sem ekki
bera grænan lit). Við venjulegar að-
stæður frásogast frá þörmum einung-
is 10% eða minna af járni úr fæðunni
(1-1,5 mg).
Ef járnskortur er í líkamanum frá-
sogast járn þó hraðar, eða allt að
fimm sinnum meira en venjulega. Ef
járnbirgðir eru hins vegar miklar.
Þórdísi Kristmundsdóttur
og Þorkel Jóhannesson
frásogast mun minna járn en venju-
lega. Sýnt hefur verið fram á, að
járn frásogast best eftir fyrstu inn-
töku, en því verr sem járn er oftar
tekið. Pannig er frásogi járns stýrt af
þörfum líkamans. Talið er, að út-
skilnaður á járni nerni venjulega um
það bil 1 mg á dag. Af þessu sést, að
járnbúskap manna eru þröngar
skorður settar.
Hjá konum á barneignaraldri tap-
ast svo einnig járn í tíðablóði, en það
er talið vera á bilinu 12—25 mg
hverju sinni. Birgðajárn er að jafn-
aði talsvert minna hjá konum en
körlum og má því segja, að konur
búi yfirleitt við vægan járnskort mið-
að við karla. Meginorsök þessa er án
efa áðurnefndar tíðablæðingar og
barneignir (blóð í legköku og nafla-
streng svo og blæðingar við fæð-
ingu). Eftir 12. viku meðgöngu eykst
járnþörf kvenna mjög. Er talið að
þungaðar konur á síðari hluta með-
göngu þurfi 3—5 mg af járni á dag.
Þykir því nauðsynlegt að gefa þung-
uðum konum járn á síðari hluta
meðgöngu til þess að varna járn-
blóðskorti og tryggja eðlilega blóð-
rauðamyndun hjá fóstrinu.
Við fæðingu verður óhjákvæmi-
lega nokkur blóðmissir. A með-
göngu og fyrst eftir fæðingu missa
konur hins vegar ekki járn í tíða-
blóði. Heildarjárntap við meðgöngu
og fæðingu getur samt verið á bilinu
0,5-1 g. Þarf því að bæta þetta járn
upp svo að sem minnst hætta verði á
járnskorti.
Börn hafa tiltölulega mikla þörf
fyrir járn vegna vaxtar og þroska.
Ungbörn hafa að vísu nokkurn járn-
forða við fæðingu. Ungbarnamatur
inniheldur oft lítið járn og þarf mjöl-
matur, ætlaður ungbörnum, því að
innihalda 10-15 mg af járni hver
100 g, til að tryggja að ekki verði
skortur á járni.
Hvað veldur járnskorti eða járn-
blóðskorti? Orsakirnar eru vissulega
margvíslegar. í stórum dráttum má
þó segja, að járnskortur verði ann-
ars vegar vegna þess að járn í fæðu
er ekki nóg, vegna þarfa líkamans,
og hins vegar vegna sérstakra að-
stæðna (blæðinga. sundrunar rauðra
blóðkorna, sýruleysis í maga,
þarmasjúkdóma o.fl.).
Fölvi í andliti, höfuðverkur,
svimi. þreyta og vanlíðan eru algeng
einkenni um járnblóðskort. Ef blóð-
skorturinn verður eftir blæðingar þá
koma þessi einkenni fljótlega í ljós.
Ef blóðskorturinn verður smám
saman, lagar líkaminn sig oft að hon-
um. Einkennin koma þá fyrst fram
þegar skorturinn er kominn á nokk-
uð hátt stig. Þar sem einkennin eru
HEILBRIGÐISMAl 3/1985 25