Heilbrigðismál - 01.09.1988, Qupperneq 28

okkur greinilega hve þekkingin á
hverjum tíma nær raunverulega
skammt.4 Karakúlféð, 15 hrútar og
5 kindur, kom hingað árið 1933 frá
virtri, þýskri búfjárræktarstofnun,
sem hafði ræktað slíkt fé með mikl-
um ágætum í 30 ár. Skepnunum
fylgdu heilbrigðisvottorð og vott-
orð um heilbrigði hjarðarinnar,
sem þær komu úr. Samt flutti kara-
kúlféð hingað fjóra skæða smit-
sjúkdóma, votamæði, þurramæði,
visnu og garanveiki.
Garnaveiki (paratuberculosis) er
skæður bakteríusjúkdómur í þörm-
um sauðfjár og nautgripa. Bakter-
ían, sem veldur garnaveiki, er lík
berklabakteríu og lífsferill hennar
svipaður. Votamæði, þurramæði
og visna eru hæggengar veirusýk-
ingar. Þurramæði og visnu hafði
hvergi verið lýst áður en fræði-
menn hér á landi, læknarnir Guð-
mundur Gíslason og Björn Sig-
urðsson, lýstu þeim og skilgreindu
sem sérstaka sjúkdóma. Votamæði
var þekkt erlendis, þó ekki í þýsku
hjörðinni sem karakúlféð kom úr.
Þannig geta veirur aðlagast að-
stæðum sínum og búið í hýslum,
án þess að valda þeim heilsutjóni.
Um slíkt eru mörg dæmi. Vonandi
á eyðniveiran eftir að sýna okkur
enn eitt dæmið um slíka aðlögun,
þegar hún fer að búa í mannfólk-
inu kynslóð eftir kynslóð.
Lungna- og
lömunarsjúkdómar
Rannsóknir á karakúlpestunum
fjórum ásamt riðuveiki í sauðfé
urðu grundvöllurinn að kenning-
um Björns Sigurðssonar um hæg-
gengar veirusýkingar, sem áður er
getið. Votamæði og þurramæði eru
lungnasjúkdómar, en visna og riða
lömunarsjúkdómar. Votamæði (pul-
monary adenomatosis) stafar af
miklum, góðkynja æxlisvexti í
lungum sýktrar kindar, og er smit-
andi veirusjúkdómur. Veiran hefur
ekki enn ræktast, en tekist hefur
að sýkja heilbrigðar kindur með
bakteríulausum vökva úr vota-
mæðilungum. Hér sást aldrei ill-
kynja æxlisvöxtur í votamæðilung-
um, en slíkt hefur oft fundist í öðr-
um löndum, sérstaklega í Perú.
Þurramæði stafar af bandvefs-
þykknun og bólgubreytingum í
sýktum lungum. í visnuheilum
finnast bólgubreytingar og
skemmdir í hvítum slíðrum sem
einangra taugaþræði. Riðusýkill
veldur engum bólgubreytingum,
heldur aðeins hrörnun í miðtauga-
kerfi, og engri ónæmissvörun sem
hægt er að finna með hefðbundn-
um aðferðum. Riðusýkill hefur
mörg önnur sérkenni, sem greina
hann frá hefðbundnum veirum og
hefur ekki ræktast. Örfáir, sjald-
gæfir taugasjúkdómar í fólki stafa
af sýklum skyldum riðusýkli. Er
þar þekktastur sjúkdómurinn Kuru
á Nýju-Guineu. Ekki er talið, að
riðusýklar geti borist úr sauðfé í
fólk.
Rannsóknir á visnu
og þurramæði
Árin 1957-1958 tókst Birni Sig-
urðssyni og samstarfsmönnum
hans á Keldum að rækta veirur úr
visnuheilum og þurramæðilung-
um.5'6 Sýkingatilraunir með þessar
nýræktuðu veirur leiddu í ljós að
visna og þurramæði eru heilasjúk-
dómur og lungnasjúkdómur, sem
stafa af sömu veirusýkingunni, og
veiran sýkir líka ónæmiskerfi kind-
anna, bæði frumur í eitlum og
milta. Veirur finnast árum saman í
blóði og mænuvökva. Þær fara
ekki yfir fylgju í lamb sýktrar kind-
ar, en þær eru í mjólkinni og lamb-
ið smitast þannig auðveldlega á
Nýfætt karakúllamb. Gæra af ný-
fæddum lömbum er notuð í dýr-
mæta pelsa (persian lamb).
fyrstu vikunum eftir fæðingu, ef
móðirin er sjúk. Erfitt er að finna
veirur í munnvatni, en þær vaxa úr
flestum munrtvatnskirtlum sýktra
kinda, ef reynt er að rækta veirur
úr þeim. Erfitt er einnig að rækta
veirur úr nefslími og slími úr sýkt-
um lungum. Þurramæði og visna í
íslensku sauðfé höguðu sér ekki
eins og kynsjúkdómar. íslenskar
sauðkindur lifa of fábreyttu kynlífi
til þess að það geti skýrt útbreiðslu
þurramæðiplágunnar. Tilraunir
voru ekki gerðar til að rækta veirur
úr sæði, en líklegt er að þær hefðu
borið árangur eins og tilraunir á
mörgum öðrum sýnum sem hafa í
sér frumur. Þurramæði og visna
bárust milli bæja og héraða, ef fé
úr sýktum hjörðum var hýst með
heilbrigðu fé. Oftast voru smitber-
arnir ær og tíminn ekki fengitími.
Fé smitaðist aldrei í sumarhögum
eða í réttum. Líklegasta smitleið
þurramæði og visnu er því úðasmit
í fjárhúsum eða smit með slefu
sýktrar kindar í vatnsílát eða hey.
Við þetta bætist svo vel þekkt smit-
leið með mjólk frá móður í lamb.
Retroveirur
Veiran sem veldur þurramæði
og visnu er af veiruflokki, sem
nefnist retroveirur. Retroveirur eru
gamlar í náttúrunni og flestar vel
aðlagaðar að hýsli sínum, þannig
að miklu fleiri eru sýktir en þeir
sem veikjast. Þær skiptast í þrjá
undirflokka, onkoveirur, sem geta
valdið krabbameinum, lentiveirur,
eða hægu veirurnar, og spuma-
veirur, froðuveirurnar.
Visnu- þurramæðiveiran er
fyrsta lentiveiran sem ræktaðist.
Síðan hafa fundist lentiveirur sem
valda blóðleysi í hestum, liðagigt í
geitum, og síðast en ekki síst,
eyðni í mönnum.
Um uppruna eyðniveira eru
tvær tilgátur. Önnur er sú, að vel
aðlöguð mannaveira hafi breytt
um erfðagerð og eðli, hin tilgátan
er að eyðniveirur séu aðkomnar í
mannheim úr öðru dýri, t.d. apa.
Af eyðniveirum eru þegar þekktar
tvær mismunandi ættir, upprunn-
ar á mismunandi stöðum í Afríku.
Þær eru nú kallaðar HIV 1 og HIV
2 (HIV: Human Immunodeficiency
28 HEILBRIGÐISMAL 3/1988