Heilbrigðismál - 01.06.1996, Blaðsíða 15

Notkun geislunar í læknisfræði
Fræðsluefni frá Geislavörnum ríkisins
Ár hvert fara tugir þúsunda íslendinga í rannsóknir
sem byggja á hagnýtingu röntgengeislunar eða geisla-
virkra efna, án þess að gera sér glögga grein fyrir rann-
sóknartækninni. Hér verður sagt frá nokkrum grund-
vallaratriðum.
Geislun og jónun
Geislun er kölluð jónandi þegar hún hefur nógu
mikla orku til að breyta sameindum í líkamanum. ]ón-
andi geislun veldur efnafræðilegum breytingum sem
geta skaðað líkama okkar. Við jónun er rafeind fjarlægð
frá sameind, sem verður við það raflilaðin. Dæmi um
slíka geislun er röntgengeislun og gammageislun.
Dæmi um geislun sem er ekki jónandi eru örbylgjur
(t.d. frá örbylgjuofni), útfjólublá geislun (t.d. frá sól-
inni) og venjulegt ljós.
Geislun frá náttúrulegu umhverfi okkar (náttúru-
geislun) berst utan úr himingeimnum, frá geislavirkum
efnum í jarðvegi, bergi og byggingarefnum, frá geisla-
virkum efnum í eigin líkama og frá geislavirkum loft-
tegundum við innöndun
Geislun af völdum manna berst frá jónandi geislun
við heilsugæslu, svo sem röntgenmyndun með rönt-
gentækjum (á meðan kveikt er á þeirn), geislavirkum
efnum vegna vinnu á rannsóknastofum og þegar sjúkl-
ingar fá geislavirk efni vegna greiningar eða lækningar.
Einnig berst hún frá kjarnorkuslysum, kjarnorku-
sprengingum, úrgangsefnum frá kjarnorkuiðnaði og
frá iðnaði og iðnvarningi.
Ekki má gleymast að jónandi geislun er hluti af eðli-
legu umhverfi mannsins. Svo hefur alltaf verið. Sú jón-
andi geislun sem ailir verða fyrir er oft köiluð grunn-
geislun. Meginuppistaða hennar er fyrrnefnd náttúru-
leg geislun. Að auki bætist við geislun af völdum
geislavirkra efna sem eru í umhverfi okkar af manna-
völdum, en sú viðbótargeislun er oftast hlutfallslega
lítil. Grunngeislun er breytileg frá einum stað til ann-
ars. Hér á landi er hún mjög lítil og ræður þar mestu
gerð bergs og jarðvegs. íslenskt berg er mjög snautt af
geislavirkum efnum. Þegar áhrif geislunar frá ýmsum
þáttum í umhverfi okkar (á vinnustað eða annars stað-
ar) eru metin, þá er hollt að hafa í huga samanburð við
áhrif geislunar frá náttúrulegu umhverfi okkar.
Röntgengreining
Það var Wilhelm Conrad Röntgen, þýskur eðlis-
fræðiprófessor, sem uppgötvaði röntgengeisla fyrstur
manna þann 8. nóvember 1895 og tók fyrstu röntgen-
myndina af hendi konu sinnar.
Röntgenlampi er lofttæmt glerhylki með tveimur raf-
skautum. í öðru þeirra er glóðarþráður tengdur við
rafmagn (sjálfstæðan aflgjafa). Þegar straumur kemur á
þráðinn hitnar hann og byrjar að glóa. Við það losna
rafeindir af ystu hvelum málmatómanna í þræðinum.
Þegar sett er mjög há spenna yfir skaut röntgenlamp-
ans hraðar straumur rafeinda sér yfir á hitt rafskautið.
Er rafeindirnar rekast á það stöðvast þær skyndilega.
Þá verður til svokölluð bremsugeislun". Aðeins 1% af
orku rafeindanna breytist í röntgengeislun en 99%
breytist í hita. Magn röntgengeisla sem verður til með
þessum hætti fer eftir því hve mikið af rafeindum losn-
ar frá glóðarþræðinum. Með því að auka strauminn í
gegnum glóðarþráðinn er hægt að auka magn rafeinda
sem falla á rafskautið. Eftir því sem hærri spenna er
notuð, þeim mun orkuríkari verða röntgengeislarnir og
geta þá náð í gegnum þykkari efni.
Röntgengeislar eru notaðir til þess að búa til myndir
af innviðum líkamans til sjúkdómsgreininga. Líkaminn
er byggður upp af mismunandi þykkum og þéttum
vefjum sem eru mismunandi gegnsæir við geislun.
Mun minna af geislum kemst í gegnum bein en vöðva
og því verður svæði undir beinum ljóst á röngenmynd
en dökkt undir mjúkum vefjum.
I hefðbpndinni röntgenmyndatöku er röntgengeisli
sendur í gegnum það svæði líkamans sem skoða þarf.
Geislinn fellur síðan á filmu í sérstöku filmuhylki og
eftir að fiiman hefur verið framkölluð er röntgenmynd-
in tilbúin.
I annarri tegund röntgenrannsóknar, skyggningu, fer
geislinn í gegnum líkamann og lendir á búnaði sem
kallaður er skyggnimagnari. Hann magnar myndmerk-
ið og sýnir lifandi mynd á sjónvarpsskjá. í skyggningu
Á síðasta ári var þess minnst að ein öld var liðin frá
því að Wilhelm Conrad Röntgen tók fyrstu röntgen-
myndina, af hendi konu sinnar. Tæknin hefur mikið
breyst síðan.
HEILBRIGÐISMÁL 2/1996 15