Heilbrigðismál - 01.06.1996, Blaðsíða 17

þáttur í starfsemi allra röntgendeilda. Tækjabúnaður
þarf að vera nýlegur og reglulegt viðhald er mikilvægt.
Einna mestu varðar þó að starfsfólk sé vel menntað og
áhugasamt um úrbætur.
Geislavarnir ríkisins rannsaka geislaskammta sjúkl-
inga og starfsfólks, hafa eftirlit með röntgentækjabún-
aði og reyna að stuðla að aukinni menntun og bættum
vinnubrögðum. Stofnunin veitir einnig fræðslu og leið-
beiningar um geislavarnir.
Geislavirk efni
Árið 1896 uppgötvaði Henri Becquerel geislavirkni
efna en 1898 uppgötvaði Marie S. Curie og maður
hennar Pierre Curie geislavirka frumefnið radín (ra-
dium). Það hefur lengi verið notað við geislalækningar.
Geislavirk efni eru notuð til að kanna virkni og
ástand líkamsvefja og líffæra. Ein slík rannsókn er í
daglegu tali kölluð ísótóparannsókn eða ísótópaskann.
Geislavirkt efni er valið með tilliti til hegðunar þess eft-
ir að því hefur verið sprautað í sjúkling (eða gefið á
annan hátt). Það safnast þá saman í ákveðnum líkams-
vefjum eða líffærum. Dreifing efnisins er mæld og
aðferðin unnið sér hefð í fæðingarfræðinni og í sjúk-
dómsgreiningu í kviðarholi og slagæðum. Sífellt betri
ómtæki gera kleift að sjá heilbrigð og sjúk líffæri mun
betur en áður. Vert er að muna að rannsóknin er
hættulaus enda notaðar hljóðbylgjur til myndgerðar-
innar.
Mikil þróun hefur orðið í tölvubúnaði gammamynda-
véla en einnig eru að verða miklar framfarir í gerð
þeirra burðarefna sem notuð eru til að flytja hinn geisl-
andi ísótóp í marklíffærið. Þannig eru nú til burðarefni
sem beinlínis eru tekin upp í sjúkum vef. Einnig er far-
ið að nota þessa sérhæfðu eiginleika burðarefnanna til
sjúkdómsmeðferðar, þar sem geislun eða lyfjagjöf er
staðbundin, með flutningi í sjúk líffæri.
Segulómrannsóknir hafa valdið byltingu í myndgrein-
ingu og unnt er að skoða allan líkamann. Vefir sem
voru ósýnilegir með öðrum aðferðum verða nú auð-
sýnilegir. Má þar nefna heilastofn og mænu, brjósk og
sinar. Rannsóknin er hættulaus og mun gera margar
röntgenrannsóknir óþarfar. Unnt er að gera slagæða-
myndatökur án þess að gefa skuggaefni. Segulóm-
tæknin mun verða ódýrari þegar fram líða stundir,
tækjabúnaður fyrirferðarminni og þegar er byrjað að
nota segulómsjár við skurðaðgerðir.
Því miður reynist sjaldan unnt að hætta með öllu
einni aðferð þótt önnur komi fullkomnari. Það sem æv-
inlega fylgir þó nýrri þróun í myndgreiningu eru tak-
markaðri og þrengri ábendingar fyrir hverjar rann-
sóknir og um leið markvissari sjúkdómsgreining.
Úr grein sem Cuðmundur ]ón Elíasson röntgenlæknir
skrifaði í Læknanemann, 1. tbl. 1996. Benda má á greinar í
Heilbrigðismálum um segulómun (2/1992) og stafrænar
röntgenmyndir (3/1995).
skráð með myndavél sem nemur gammageislun frá
efninu og skráir staðsetningu og magn í tölvu. Þannig
er hægt að búa til beinaskannsmynd.
Eins og við röntgenmyndatökur eru geislaskammtar
sjúklinga mjög breytilegir eftir því hvað er verið að
rannsaka. Áður en röntgenrannsókn hefst eða geisla-
virkt efni er gefið fyrir ísótóparannsókn er mjög mikil-
vægt að konur á barnseignaraldri láti lækni eða annað
starfsfólk röntgendeildar vita ef þær eru eða kunna að
vera barnshafandi.
Geislalækningar
I eina öld hafa röntgengeislun og geislavirk efni ver-
ið notuð til að lækna góðkynja og illkynja sjúkdóma.
Á nútíma geislameðferðardeild er notuð röntgen-
geislun og geislavirk efni sem gefa allt að þúsund sinn-
um meiri geislun en þarf við sjúkdómsgreiningu.
Markmiðið er þá að drepa æxlisfrumur, án þess að að-
liggjandi vefir verði fyrir teljandi skaða. Þetta er gert
með því að beina röntgengeisla (t.d. frá línuhraðli) eða
geisla frá geislavirku efni, með mikilli nákvæmni að
æxlissvæðinu. Þar sem geislað er í skömmtum úr
nokkrum áttum næst hámarksgeislun á æxlissvæðið en
mun minni geislun á vefi umhverfis. Einnig er geisla-
virkt efni í sérstöku hylki notað með því að koma því
fyrir í sjúklingum, í æxlinu eða mjög nálægt æxlinu.
Einnig má koma geislavirku efni sem næst æxlum með
því að gefa það í æð og er það látið berast á réttan stað
með blóðinu.
Geislavarnir starfsfólks
Starfsfólk röntgendeilda á ekki að þurfa að fá á sig
geislun yfir ákveðnu marki. Það verður ætíð að vera á
bakvið skerma eða nota blýsvuntur við störf sín. Fylgst
er reglulega með geislaskömmtum sem starfsmenn
verða fyrir við vinnu með jónandi geislun og geisla-
skammtar hvers og eins eru skráðir. Geislaskammtar
starfsmanna á sjúkrahúsum eru lágir miðað við leyfi-
legt hámark, enda er unnið samkvæmt þeirri reglu að
halda eigi allri geislun eins lítilli og mögulegt er.
Segulómun
Segulómun, eða „Magnetic Resonance Imaging", er
mjög öflugt greiningartæki sem nýlega hefur bæst við
búnað röntgendeilda. Þessi búnaður býr til sneiðmynd-
ir af líkamanum á svipaðan hátt og tölvusneiðmynda-
tækin en með töluvert frábrugðnum greiningarupplýs-
ingum. I þessum búnaði er ekki notuð jónandi geislun
og því er mun minni áhætta fyrir sjúkling henni sam-
fara. Tæknin felst í samspili öflugs segulsviðs og út-
varpsbylgja. Þegar sjúklingur hefur verið settur í segul-
sviðið eru útvarpsbylgjur sendar á hann. Þegar slökkt
er á útvarpsbylgjunum gefa sameindir í líkama sjúkl-
ings frá sér merki sem er einkennandi fyrir byggingu
þess. Merkin eru þá notuð til þess að kalla fram mynd
af innviðum líkamans.
Upplýsingar þessar komafrá Geislavörnum ríkisins. Aður
Uafa birst upplýsingar í Heilbrigðismálum um Ijósalampa (1/
1996).
HEIIBRIGÐISMÁL 2/1996 17