Heilbrigðismál - 01.06.1996, Blaðsíða 18

Hvað er heilbrigði?
Grein eftir Vilhjálm Árnason
Óvarlega er farið með heilbrigðishugtak-
ið. Oft er það notað þannig að mörkin
verða óskýr bæði á milli heilbrigðis og
hamingju og á milli heilbrigðis og mann-
kosta. Fyrri ruglandinn á sér meðal annars
rætur í frægri skilgreiningu Alþjóðaheil-
brigðismálastofnunarinnar frá 1946: „Þann
skilning verður að leggja í hugtakið heil-
brigði að maður sé ekki aðeins laus við
sjúkdóm eða önnur vanheilindi heldur að
hann njóti fullkominnar andlegrar, líkam-
legrar og félagslegrar vellíðanar.'' Erfitt er
að átta sig á skýrri merkingu þessarar hug-
myndar, en þó virðist ljóst að hún standi
nær hamingju en heilbrigði. Með þessu er
ég ekki að segja að heilsa og vellíðan séu
ótengd. Heilbrigði skilar sér í líkamlegri og
andlegri vellíðan, en félagsleg vellíðan veit
ég ekki hvað er. Þessi víðtæka skilgreining
greinir á engan hátt á milli þess sem er
mönnum skaðlegt og hins sem veldur
þeim óþægindum eða vanlíðan. Þar með er
hún gagnslaus viðmiðun fyrir starf heil-
brigðisstétta. Það er ekki hlutverk þeirra að
gera fólk hamingjusamt, heldur að draga
úr böli sem stafar af sjúkdómum, fötlun
eða slysum, og þegar best lætur að fyrir-
bygg)a það.
Það er í verkahring heilbrigðisstétta að
vinna gegn þeim þáttum sem skaða heilsu
manna, en ekki að berjast við þau margvís-
legu fyrirbæri sem kunna að valda fólki
óþægindum eða vanlíðan. Sorg fylgir til
dæmis oft djúpstæð vanlíðan, en hún er
fjarri því að vera sjúkleg; öðru nær: það er
heilbrigðismerki að finna til við ástvina-
missi og fráleitt væri að heilbrigðisstéttir
gripu inn í slíkt ferli í því skyni að stilla
kvalirnar. Það er líka fráleitt að líta á það
sem óheilbrigt ástand að svíða undan fé-
lagslegu ranglæti. „Félagsleg vellíðan" er
því ekki bara óljóst hugtak, heldur beinlín-
is varasamt í þessu samhengi.
Það er óumdeilanlegt að heilbrigði ræðst
af líkamlegum, andlegum og félagslegum
þáttum, en ekki er þar með sagt að hún sé
samsuða þessara þátta. Þessu tvennu á
ekki að rugla saman. Heilbrigði mín er
ásigkomulag mitt til líkama og sálar, en
ekki þeir margvíslegu þættir sem hafa áhrif
þar á. Heilbrigði er ekki einungis háð fé-
lagslegu umhverfi heldur einnig persónu-
legum lífsháttum hvers einstaklings, til-
finningalífi hans og skapgerð. Raunar má
færa rök fyrir því að menn verði öðru
Það er ekki
hlutverk heil-
brigðisstétta að
gera fólk ham-
ingjusamt,
heldur að draga
úr böli sem
stafar af sjúk-
dómum, fötlun
eða slysum.
Stundum virð-
ist vera innfalið
í hugmyndinni
um heilbrigða
manneskju að
hún sé ábyrg og
áreiðanleg, gjaf-
mild og glað-
lynd, ef ekki
beinlínis
skemmtileg.
fremur að huga að sálinni ætli þeir að
stuðla að líkamlegri heilsu. „Heilsa fylgir
hófi," segir máltækið.
Nú er hófsemi ein af höfuðdygðunum og
það kann að eiga sinn þátt í því að mönn-
um hættir til að leggja að jöfnu heilbrigði
og mannkosti. Það er þó ekki síður vara-
samt en að rugla saman heilbrigði og ham-
ingju. Þegar við tölum um heilbrigða
manneskju höfum við tilhneigingu til að
•leggja mun víðari skilning í það en æski-
legt er. Þannig virðist það stundum vera
innfalið í hugmyndinni um heilbrigða
manneskju að hún sé ábyrg og áreiðanleg,
gjafmild og glaðlynd, ef ekki beinlínis
skemmtileg. Heilbrigði er þá gert að eins
konar fyrirmyndarhugmynd um heil-
steypta manneskju. Hættan sem þessu
fylgir er að farið sé að meta öll frávik frá
þessari fyrirmynd sem óheilbrigð og sjúk-
leg. Þar með er farið að „sjúkdómsvæða"
svið mannlífsins sem lýtur í raun öðrum
lögmálum. Lykilhugtök hins siðferðilega
lífs eru frelsi og ábyrgð sem fela í sér
möguleika manna til að ráða sér sjálfir og
bæta líf sitt. Sjúkdómur er aftur á móti
ástand sem menn ráða ekki við.
Þetta virðast mér vera þýðingarmikil rök
fyrir því að þrengja heilbrigðishugtakið.
18 HEILBRIGÐISMÁL 2/1996