Fréttablaðið - 13.04.2010, Blaðsíða 32

13. apríl 2010 ÞRIÐJUDAGUR24
FRÉTTASKÝRING: Xxxxxxx
Áherslur í einkavæðingu
bankanna slógu tón fyrir
eignarhald þeirra. Fjármála-
ráðherra taldi slæm áhrif á
samfélagið vegna hækkunar
íbúðalána ásættanlegan
fórnarkostnað til að halda
Sjálfstæðis- og Framsóknar-
flokki við völdin.
Fjöldi rangra ákvarðana var tek-
inn á síðustu árum sem olli því
að efnahagshrunið varð verra en
ella. Að mati rannsóknarnefndar-
innar var tónninn strax sleginn
með einkavæðingu bankanna,
þegar pólitísk sjónarmið voru
látin ráða ferðinni frekar en þau
faglegu.
Ríkisstjórn Sjálfstæðis- og
Framsóknarflokks, sem tók við
völdum árið 1999, hafði á stefnu-
skrá sinni að einkavæða bankana.
Það var gert og ekki liðu sex ár
þar til efnahagur bankanna – og
landsins um leið – hrundi.
Alþingi samþykkti í maí 2001 að
selja hlut sinn í Búnaðarbanka og
Landsbanka Íslands. Áður hafði
hlutur ríkisins í Fjárfestingar-
banka atvinnulífsins verið seld-
ur, en hann varð síðar sameinað-
ur Íslandsbanka. Ætlunin var að
ríkið hyrfi úr allri bankastarf-
semi.
Lögin voru einföld, ein setning:
„Heimilt er að selja hlutafé ríkis-
sjóðs í Landsbanka Íslands hf. og
Búnaðarbanka Íslands hf.“ Engin
ákvæði voru um hvernig að þeirri
sölu skyldi staðið eða hvaða kröfur
yrðu gerðar.
Valgerður vann Davíð
Framkvæmdarvaldinu var þannig
gefið autt spil um hvernig standa
skyldi að málum. Valgerður
Sverris dóttir, þáverandi iðnað-
arráðherra, viðurkenndi í yfir-
heyrslu nefndarinnar að líklega
hefði umboðið verið of opið. Það
hefði þó verið „barn síns tíma,
framkvæmdarvaldið var náttúru-
lega mjög dóminerandi í þinginu á
þeim tíma“.
Stjórnin lagði því línurnar, en
stjórnarflokkarnir voru ekki sam-
stiga. Framsóknarflokkurinn vildi
selja í báðum bönkum í einu, Sjálf-
stæðisflokkur láta Búnaðarbank-
ann bíða. Valgerður vann rifrild-
ið við Davíð „og þótti það nú ekki
leiðinlegt“ eins og hún sagði við
nefndina.
Framan af var krafan um
dreifða eignaraðild áberandi, auk
þess sem í hvorum banka fyrir
sig skyldi verða kjölfestufjár-
festir. Það var tiltölulega nýtt
orð í íslenskri tungu og þarfn-
aðist skýringar við. Hann er sá
sem „hefur þekkingu og reynslu
á sviði fjármálaþjónustu“ sagði
iðnaðarráðherra í grein. Kjöl-
festufjárfestir gæti þannig aukið
styrk bankans og gefið honum ný
sóknarfæri.
Samson ræður ferðinni
Sú krafa breyttist hins vegar þegar
fjárafestingarhópur sýndi áhuga á
að kaupa hlut í Landsbankanum.
Hópurinn, sem síðar varð Samson,
sendi tilboð til framkvæmdanefnd-
ar um einkavæðingu í júní 2002.
Þeir Björgólfur Thor Björgólfsson,
Björgólfur Guðmundsson og Magn-
ús Guðmundsson vildu kaupa 33,3
prósent af hlutafé bankans og
kauprétti að 10 prósentum heild-
arhlutafjár á næstu tveimur árum,
samtals 43,3 prósentum.
Áhugi stjórnvalda var vakinn
og skipti þá litlu að Samson-menn
höfðu enga reynslu af bankarekstri
og féllu því ekki undir skilgrein-
inguna um kjölfestufjárfesti. Af
heimildum nefndarinnar að ráða
leiða bréfaskriftir Samson-manna
til þess að breyting varð „sem fól
í sér verulega rýmkun frá fyrri
kröfum“ varðandi þekkingu kjöl-
festufjárfestis á bankarekstri.
Eins og sést hér til hliðar lýsti
Steingrímur Ari Arason því yfir
við nefndina, að hann hefði sagt sig
úr einkavæðingarnefndinni vegna
óeðlilegrar fyrirgreiðslu við Sam-
son. Þeir hefðu fengið upplýsingar
um Landsbankann fyrir kaupin.
Þá má nefna að fyrirtækið
HSBC, sem var ríkisstjórninni
til ráðgjafar, sendi starfsmanni
einkavæðingarnefndarinnar tölvu-
bréf 29. ágúst 2008. Í því er lýst
möguleikum til að hagræða mats-
viðmiðum á þann hátt að tryggt sé
að „preferred party“, sá aðili sem
vilji stendur til að selja, komi vel
út úr matinu.
70 prósent að láni hjá Kaupþingi
S-hópurinn keypti Búnaðarbank-
ann í gegnum fyrirtækið Eglu.
Alls fengust 35 prósent kaupfjár
að láni hjá Landsbankanum og er
það vel innan þeirra viðmiða sem
sett voru. Skýrsluhöfundar benda
þó á að ekki var sett bann við því í
kaupsamningi að kaupendur legðu
hin keyptu hlutabréf að veði vegna
lánsfjármögnunar. Hins vegar
voru settar tímabundnar takmark-
anir á því hvenær heimilt yrði að
gangast að þeim veðum.
Niðurstaða nefndarinnar er hins
vegar sú að tvær síðari greiðslur
Samson, af þremur, til greiðslu
á kaupunum hafi fengist að láni
hjá Kaupþingi. „Þessar greiðslur
námu samanlagt um 70 prósentum
af kaupverði bankans eins og það
varð endanlega að teknu tilliti til
uppgjörs á samningsbundnum frá-
dráttar- og afsláttarliðum.“
Samkvæmt kaupsamningi skyldi
eiginfjárhlutfall kaupverðsins
vera 34,5 prósent.
Stjórnin lagði línurnar
Niðurstaða nefndarinnar er að
stefnumörkun ríkisstjórnarinnar
hafi valdið því að eignaraðild varð
ekki dreifðari í bönkunum en raun
ber vitni. Einkavæðingin hafi „á
vissan hátt gefið tóninn fyrir það
hvernig skipulag eignarhalds varð
á íslenskum fjármálamarkaði“.
Heimild Alþingis um sölu bank-
anna hafi verið allt of víð og of
mikið vald sett í hendur fram-
kvæmdarvaldsins. Reyndin hafi
því verið sú að pólitík hafi ráðið
ferðinni en ekki faglegt mat.
Ákveðið hafi verið að selja báða
bankana í einu þrátt fyrir óhag-
stæðar aðstæður á markaði. Kröf-
ur og viðmið stjórnvalda hafi
reynst óstöðug.
Þá hafi pólitísk markmið ríkis-
stjórnarinnar um sölu bankanna
stýrt ferð. Drífa hafi þurft í mál-
inu fyrir lok kjörtímabils, hvað
sem aðstæðum leið.
kolbeinn@frettabladid.is
Pólitík réði frekar en fagmennska
INNAN VIÐ SEX ÁR Ekki liðu sex ár frá því að bankarnir voru einkavæddir þar til þeir hrundu og drógu efnahag landsins með sér í
fallinu. Samson keypti Landsbankann í október 2002 og S-hópurinn, í gegnum Eglu, Búnaðarbankann í nóvember sama ár.
[V]ið töldum að það
væri bara langt liðið
á kjörtímabilið og þetta var
stefnan að selja bankana og
því ekki að leita eftir áhuga-
sömum aðilum til að kaupa
þá. Það má vera gagnrýnivert
en þetta var samt niðurstað-
an að gera þetta með þess-
um hætti og það er rétt sem
hefur komið fram að það var
fyrst og fremst Framsóknar-
flokkurinn sem þrýsti á það.
VALGERÐUR SVERRISDÓTTIR
FYRRUM IÐNAÐARRÁÐHERRA, HJÁ RANN-
SÓKNARNEFNDINNI.
Fjárfestingar í stóriðju jukust til muna á fyrsta
áratug aldarinnar. Það skýrist, eðli málsins
samkvæmt, fyrst og fremst með virkjuninni
við Kárahnjúka, sem var risavaxin framkvæmd.
Henni fylgdi álver Fjarðaáls í Reyðarfirði og
tengdar framkvæmdir. Árið 2002 voru fjárfest-
ingar í stóriðju um 4 milljarðar króna, á verðlagi
ársins 2000. Þær fóru í tæpa 30 milljarða króna
fjórum árum síðar.
Í skýrslunni segir að augljóst hafi verið að
þessar framkvæmdir myndu auka á þenslu í
samfélaginu. Stóriðjufjárfestingarnar hafi verið
mjög miklar í hlutfalli við verga landsfram-
leiðslu og ljóst að verulega reyndi á stöðugleika
efnahagslífsins á framkvæmdatímanum.
„Hér er um vel þekktan eftirspurnarskell að
ræða sem ljóst var að yki verulega á þenslu ef
ekkert væri að gert.“ Því hefði verið tilvalið að
beita aðgerðum í ríkisfjármálum til mótvægis.
Olía á eldinn
Nefndin telur að ríkisstjórnin hafi látið hjá líða
að bregðast við þenslunni á réttan máta. Þvert
á móti hafi hún gripið til aðgerða sem virkuðu
eins og olía á eldinn. Ákvarðanir um skatta-
lækkanir hafi verið teknar í trássi við ráðlegg-
ingar sérfræðinga.
Tekjuskattur einstaklinga var lækkaður um
eina prósentu hvert ár 2005, 2006 og 2007.
Stefnt hafði verið að lækkun um tvær pró-
sentur síðastnefnda árið, en horfið var frá því
haustið 2006. Þá var virðisaukaskattur ýmissa
vara lækkaður skömmu fyrir kosningarnar
2007.
Þetta hafi verið gert gegn ráðum Seðla-
banka Íslands, OECD og Alþjóðagjaldeyris-
sjóðsins. Nauðsynlegur samdráttur í ríkisút-
gjöldum hafi ekki fylgt í kjölfarið og því hafi
lækkanirnar ýkt ójafnvægi í hagkerfinu.
Gegn betri vitund
Nefndin telur ámælisvert að ákvarðanirnar voru
teknar gegn betri vitund. Það sé dæmi um að
ekki hafi nægilega verið vandað til ákvarðana um
hagstjórn hér á landi á síðustu árum.
Geir H. Haarde, sem var fjármálaráðherra
og síðar forsætisráðherra þegar umræddum
skattalækkunum var hrint í framkvæmd, sagði í
yfirheyrslum hjá nefndinni að hann mæti það svo
að tímasetning þeirra hefði verið óheppileg. Hún
gæti verið sem olía á eldinn og aukið ofþenslu.
Af skattalækkununum varð, þótt þær kynnu
að valda hagkerfinu skaða. Mat nefndarinnar
er að ástæðan sé sú að þeim hafði verið lofað
í samkeppni stjórnmálaflokka um atkvæði í
aðdraganda kosninga sem snerust „með mjög
furðulegum hætti upp í kapphlaup um skatta-
lækkanir,“ eins og Geir sagði í yfirheyrslu hjá
nefndinni. - kóp
Aukið á þenslu vegna stóriðjunnar með skattalækkunum
RÁÐHERRAR Davíð Oddsson var forsætisráð-
herra og Geir H. Haarde fjármálaráðherra þegar
ákvarðanir um skattalækkanir voru teknar mitt í
þenslutíma. Nefndin telur það hafa verið slæmt
fyrir efnahagslífið. FRÉTTABLAÐIÐ/E.ÓL
Steingrímur Ari Arason sagði sig
úr einkavæðingarnefndinni á
sínum tíma. Samkvæmt skýrslu
hans hjá rannsóknarnefndinni
taldi hann
ákveðið
fyrirfram að
Samson fengi
að kaupa
Landsbank-
ann. Kornið
sem fyllti
mælinn var
fyrirvari Sam-
son um mis-
munandi mat
á útlánum bankans.
„[M]ér fannst það ekki bara
viðeigandi að ríkið sem minni-
hlutaaðili, auðvitað sem sagt
ráðandi aðili en sem minni-
hlutaaðili í bankanum sko færi
að veita mögulegum kaupanda
aðgang að þessum upplýsingum,
hugsið ykkur, þetta eru viðkvæm-
ustu upplýsingar sem eru innan
bankans, það er staða stórra aðila
sem að mögulega þarf að afskrifa.
Og hvers vegna? Vegna þess að
menn höfðu ekki passað nógu vel
upp á það o.s.frv. Þannig að mér
fannst þetta í alla staði bara sem
sagt fráleitt.“
Sagði af sér
STEINGRÍMUR ARI
ARASON
Í stjórnarsáttmálanum 2003 var
kveðið á um hækkun hámarkslána-
hlutfalls Íbúðalánasjóðs í 90 pró-
sent. Þetta hafði verið kosningalof-
orð Framsóknarflokksins. Auk þess
að hækka hlutfallið voru hámarks-
lánin hækkuð úr 9 milljónum króna
í 15,4 milljónir króna. Upphaflega
átti að ráðast í aðhaldsaðgerðir
samhliða þessu; veita húsnæðislán
aðeins gegn fyrsta veðrétti og stytta
hámarkslánstímann úr 40 í 30 ár.
Nefndin segir þetta hafa aukið á þensluna og hafa verið þvert gegn ráð-
leggingum Seðlabankans og fleiri sérfræðinga. Þessu hafi fjármálaráðherr-
ann þáverandi, Geir H. Haarde, gert sér grein fyrir. Hann hafi engu að síður
samþykkt aðgerðirnar; annars hefði stjórnin ekki orðið að veruleika.
„Aðhaldshlutanum var samt sem áður sleppt og það þrátt fyrir þá skoðun
þáverandi fjármálaráðherra að það væri verulega varasamt. Hann taldi hins
vegar að ella hefði stjórnin ekki verið mynduð. Hann hefði þá metið það svo
að væntanlegur skaði fyrir samfélagið væri ásættanlegur kostnaður við það
að sitjandi flokkar héldu völdum. Að mati rannsóknarnefndar má líta á þetta
sem ein af stærri hagstjórnarmistökum í aðdraganda falls bankanna, mistök
sem gerð voru með fullri þekkingu á mögulegum afleiðingum, sem ekki
létu á sér standa og voru tvíefldar í alþjóðlegu lágvaxtaumhverfi.“
Völdin keypt
ÁRNI MAGNÚSSONGEIR H. HAARDE