Fréttablaðið - 25.09.2010, Qupperneq 30

30 25. september 2010 LAUGARDAGUR
S
aga Atlantshafsbanda-
lagsins (NATO) hefur í
gegnum tíðina einkennst
af tilvistarkreppum. Frá
stofnun þess árið 1949
voru uppi efasemdir um
þetta nýja hernaðarbandalag, þótt
þær hafi fljótlega þagnað þegar
kalda stríðið kólnaði fyrir alvöru.
Vandi bandalagsins á undanförn-
um árum hefur einkum falist í því að
halda jafnvægi á milli þess að vera
hefðbundið varnarbandalag og því
að verja aðildarþjóð-
irnar gagnvart nútíma-
legri hættum en skrið-
drekum með blaktandi
rauðan fána Sovétríkj-
anna.
Hefðbundið hlutverk
NATO er að verja land-
svæði bandalagsríkja
gegn innrás annarra
ríkja. Nútímalegri skil-
greining á varnarhlut-
verkinu hefur falið í sér
aðgerðir til að koma í
veg fyrir að hægt verði
að gera slíka árás, til
dæmis með hernaði í
Afganistan og eftir-
liti með skipaferðum
á Miðjarðarhafi. Það
hefur ekki síst þótt mik-
ilvægt á tímum þar sem
innrás erlendra ríkja
inn á landsvæði banda-
lagsríkis þykir nær úti-
lokuð.
Vandamálin sem
NATO stendur frammi
fyrir í dag krefjast
nýrra lausna. Markmið-
ið er ekki lengur bara að
geta stöðvað skriðdreka
eða sprengjuflugvélar
frá því að gera árásir á
landsvæði aðildarríkj-
anna. Nú beitir NATO
sér til dæmis fyrir því
að stöðva tölvuárásir og
koma í veg fyrir hryðju-
verk. Slíkar árásir stafa
yfirleitt frá óvinum sem
erfitt er að festa hend-
ur á, ekki óvinaríkjum
gráum fyrir járnum.
Leiðtogar aðildar-
ríkja bandalagsins
munu reyna að samræma þessi
nýju verkefni hefðbundnu hlutverki
NATO á leiðtogafundi bandalags-
ins sem fara mun fram í Lissabon í
Portúgal seinnipartinn í nóvember.
Þar er ætlunin að leggja fram og
samþykkja nýja grundvallarstefnu
(e. strategic concept) bandalagsins.
Ný grundvallarstefna var síðast
samþykkt árið 1999, og var áhersl-
an þar á leiðir til að koma í veg fyrir
átök og viðbrögð við átökum utan
landsvæðis aðildarríkja NATO, sér-
staklega á Balkanskaganum. Sú
stefna þykir nokkuð úr sér geng-
in, og hefur Anders Fogh Rasmus-
sen, framkvæmdastjóri NATO, lagt
mikla áherslu á að uppfæra stefn-
una.
Í grundvallarstefnu NATO verður
annars vegar lýst ástandinu í örygg-
ismálum í heiminum, og hins vegar
hvað bandalagið geti gert til að verja
aðildarþjóðirnar.
Raunveruleg hætta af
tölvuárásum
„Heimurinn mun áfram
verða afar óstöðugur, og
líkurnar á einhvers konar
ófriði eru að aukast frek-
ar en minnka,“ sagði dr.
Klaus Nauman, fyrrver-
andi formaður hermála-
nefndar NATO, sem hélt
erindi um framtíð banda-
lagsins á opnum fundi hér
á landi nýverið.
Nauman sagði að til
lengri tíma litið megi
búast við átökum í heimin-
um af þrennum orsökum.
Í fyrsta lagi þegar ríki
ásælist landsvæði, þótt
það muni einkum gerast
utan áhrifasvæðis NATO.
Það getur þó haft áhrif
á aðildarríkin, einkum
vegna mögulegs straums
fólks sem flýr slík átök.
Skortur á auðlindum
gæti einnig orsakað átök
í framtíðinni. Ekki bara
skortur á olíu, heldur líka
vatni og mikilvægum
málmum. Þriðji þátturinn
sem getur leitt til stríða
er svo hlýnun jarðar, sem
getur leitt til matar- og
vatnsskorts, sem aftur
leiði af sér gríðarlega
fólksflutninga.
NATO þarf einnig að
velta fyrir sér öðrum
ógnum sem ekki eru jafn
augljósar en geta einn-
ig haft alvarleg áhrif á
bandalagsríkin, sagði
Nauman. Dæmi um það
séu hryðjuverk, alþjóðleg
glæpastarfsemi, tölvu-
árásir og fleira.
„Möguleikunum á átökum fjölgar
hraðar en þjóðir heims eiga mögu-
leika á að bregðast við,“ sagði Naum-
an. Hann sagði nýjar hættur kalla
á breyttar aðferðir. Ekki sé lengur
hægt að reikna með því að stöðva
átök með hervaldi einu. Þá geti í raun
ekkert ríki reiknað með að stilla til
friðar án stuðnings öflugra alþjóð-
legra samtaka eins og NATO. Hann
tók þó fram að bandalagið geti ekki
þróast út í að verða einhvers konar
alheims-lögregla.
Starfshópur undir stjórn Madel-
eine Albright, fyrrverandi utanrík-
isráðherra Bandaríkjanna, skilaði
tillögum að nýrri grundvallarstefnu
í maí. Við það tilefni sagði Albright
bandalagið hafa það hlutverk að
tryggja öryggi íbúa aðildarland-
anna. Það verði aðeins gert með sam-
vinnu við lönd og samtök utan aðild-
arríkjanna, til dæmis með náinni
samvinnu við Rússland. Það endur-
speglar raunar mikla áherslu innan
NATO á betra samstarf við Rússland
nú þegar ófriðaröldur vegna stríðs-
átaka Rússlands við Georgíu í ágúst
2008 er farið að lægja.
Nokkur af þeim atriðum sem sér-
fræðingar telja líklegt að fjallað
verði um í nýrri grundvallarstefnu
eru útbreiðsla kjarnorkuvopna, loft-
skeytavarnir, hryðjuverk, tölvuárás-
ir, sjórán og orkuöryggi. Þá er líklegt
að fjallað verði um aukið mikilvægi
Norðurslóða nú þegar siglingaleið-
ir um Norður-Íshafið gætu farið að
opnast, sem og möguleikar á vinnslu
auðlinda.
En NATO verður einnig að horfa
inn á við, segir Alyson Bailes,
aðjúnkt við stjórnmálafræðideild
Háskóla Íslands, og sérfræðingur í
öryggismálum. Hún segir flest ríki
geta verið sammála um mikilvægi
öryggis í sem víðustu samhengi. Til
dæmis hafa íslensk stjórnvöld lagt
áherslu á efnahagslegt öryggi, og
aðrir hafa áhyggjur af orkuöryggi.
Enn aðrir nefni smitsjúkdóma á borð
við svínaflensuna.
Spurningin sem aðildarríki NATO
verða að spyrja er hvort banda-
lagið sé rétti vettvangurinn til að
bregðast við öllum þessum atrið-
um, segir Bailes. NATO sé, þrátt
fyrir allt, hernaðarbandalag sem
sé sennilega ekki vel til þess fallið
að skipta sér af efnahagsmálum eða
hefta útbreiðslu sjúkdóma. Til þess
séu önnur alþjóðasamtök með fjöl-
breyttari tæki í verkfæratöskunni
en NATO betur fallin.
„Eflaust verður að minnast á þessi
atriði í nýju grundvallarstefnunni,
en þegar upp er staðið verður að
spyrja; hvað getur NATO gert í þess-
um málum? Og svarið er; afskaplega
lítið,“ segir Bailes.
Búast má við að erfiðast verði að
ná einhvers konar jafnvægi milli
áherslu á hefðbundnar varnir Evr-
ópu og nútímalegri aðferðir á leið-
togafundinum í Lissabon, segir hátt-
settur erlendur sérfræðingur sem
starfar innan NATO. Hann óskaði
nafnleyndar þar sem hann hefur
ekki heimild til að tjá sig opinber-
lega.
Margir leiðtogar aðildarríkja
NATO munu vilja líta inn á við, segir
sérfræðingurinn. Mörg aðildarríkj-
anna glíma við alvarlega fjármála-
kreppu. Fyrir ríki sem eyða gríðar-
legum fjárhæðum til hernaðarmála
árlega er freistandi að skera niður
þau útgjöld þegar engin utanað-
komandi ógn virðist steðja að, segir
heimildarmaður Fréttablaðsins. Það
gengur þvert gegn stefnu NATO, og
því er líklegt að bandalagið reyni að
draga eins og hægt er úr þeim nið-
urskurði.
Klaus Nauman komst að svipaðri
niðurstöðu í erindi sínu hér á landi á
dögunum. Hann sagði sérlega mik-
ilvægt fyrir NATO að ná árangri í
Afganistan. Hrökklist herlið NATO
frá landinu með skottið milli lapp-
anna verði það eflaust vatn á myllu
þeirra þjóðarleiðtoga sem vilji að
NATO einbeiti sér að hefðbundnu
varnarhlutverki sínu í Evrópu.
Hernaður ekki síðasta úrræðið
Nauman segir mikilvægt fyrir
NATO að útiloka ekki að fara með
vopnum gegn ríki stafi aðildar-
ríkjum bandalagsins bein hætta af
því ríki. Sú hætta geti falist bæði í
aðgerðum stjórnvalda í ríkinu, en
einnig í aðgerðarleysi þeirra, til
dæmis gagnvart hryðjuverkasam-
tökum sem noti ríkið sem stökkpall
fyrir árásir á aðildarríki NATO.
„Nýja grunvallarstefnan gæti
innihaldið, og ætti að innihalda,
stefnu varðandi hernaðaraðgerðir
af fyrra bragði sem miða að því að
koma í veg fyrir árás á bandalags-
ríkin,“ sagði Nauman. Hann sagði
það úrræði alls ekki eiga að vera
fyrsta val bandalagsins, en trúlega
ekki heldur það síðasta.
Hann segir NATO verða að búa
sig undir að mæta hættum á átaka-
svæðum utan bandalagsins, hvar svo
sem þær kunni að finnast. Markmið-
ið með því hljóti að vera að halda
hættunum, og þar með átökunum,
utan landsvæða aðildarríkjanna.
Alyson Bailes segir að það væri
skynsamlegt af aðildarríkjum NATO
að leggja aukna áherslu á að við-
halda stöðugleika í Evrópu og næsta
nágrenni hennar. Það kalli á að enn
meiri áhersla verði lögð á að bæta
samband NATO við Rússland.
Það er raunar sérstakt áhugamál
margra bandalagsþjóða, landa á borð
við Pólland og önnur fyrrum austan-
tjaldsríki, en einnig landa á borð við
Noreg. „Öllum þessum ríkjum finnst
sem köldu andi frá Rússlandi um
þessar mundir,“ segir Bailes.
Leiðtoga aðildarríkja NATO bíður
erfitt verkefni við að sætta mismun-
andi sjónarmið um hlutverk banda-
lagsins í Lissabon í haust. Verkefn-
ið er í raun að koma í veg fyrir að
þetta aldna varnarbandalag verði
úrelt á. Hvort það tekst mun tíminn
einn leiða í ljós.
Leiðtogar aðildarríkja NATO munu ræða nýja grundvallarstefnu (e. strategic
concept) bandalagsins á leiðtogafundi í Lissabon í Portúgal í nóvember.
Búast má við að eftirfarandi komi fram í stefnunni:
■ Lýsing á þeim hættum sem taldar eru steðja að aðildarríkjunum.
■ Upptalning á verkefnum NATO þar sem reynt er að halda jafnvægi milli
hefðbundinna landvarna og viðbragða við nútímalegri ógnum.
■ Áherslur í samvinnu við lönd sem ekki eru í bandalaginu, svo sem Rúss-
land og lönd í Mið-Austurlöndum.
■ Pólitísk afstaða til mögulegrar stækkunar bandalagsins.
■ GRUNDVALLARSTEFNA
Áherslur Íslands við undirbúning nýrrar grundvallar-
stefnu hafa verið á það grundvallarhlutverk NATO að
tryggja öryggi aðildarríkjanna, og á málefni norður-
slóða, segir Össur Skarphéðinsson utanríkisráðherra.
Hann segir jafnframt að Ísland hafi tekið undir með
þeim sem vilji víkka út varnarhlutverkið, til dæmis
þannig að það nái til efnahagslegs öryggis aðildar-
ríkjanna.
„Af því tilefni hef ég bent á að við erum eina þjóð-
in í NATO sem hefur orðið fyrir því að önnur ríki sem
eru aðilar að NATO hafa haft uppi háttsemi sem ekki
stuðlar að efnahagslegu öryggi okkar,“ segir Össur. Þar
vísar hann til kröfugerðar Bretlands og Hollands vegna
Icesave-málsins.
Spurður um áherslur innan NATO á hernaðar-
aðgerðir að fyrra bragði sem eigi að tryggja öryggi
bandalagsríkjanna segist Össur síður en svo ginkeypt-
ur fyrir því að Ísland taki þátt í aðgerðum af þeim
toga. Vart verði séð að tilefni sé til að vera með slíkar
aðgerðir á dagskrá.
■ ÍSLAND VILL ÁHERSLU Á EFNAHAGSLEGT ÖRYGGI
Saga Atlantshafsbandalagsins virðist helst einkennast af því að banda-
lagið lendir í hverri tilvistarkreppunni á fætur annarri. Brjánn Jónas-
son kynnti sér hvernig vandamálin sem þetta 60 ára varnarbandalag
þarf að glíma við hafa breyst, og hvernig áherslum banda-
lagsins verður mögulega breytt svo það geti tekist á við
nútíma vandamál á leiðtogafundi þess í Portúgal.
NATO í tilvistarkreppu – aftur
HERNAÐUR Það er liðin tíð að hægt sé að ljúka átökum með hern-
aði einum og sér. Nú þarf herstjórn Atlantshafsbandalagsins að
taka þátt í uppbyggingarverkefnum jafnt sem hernaði í Afganistan
eigi markmið bandalagsins með hernaðinum að nást.

N
O
R
D
IC
PH
O
TO
S/
A
FP
Nýja grund-
vallarstefn-
an ætti að
innihalda
stefnu
varðandi
hernaðar-
aðgerðir að
fyrra bragði
sem miða
að því að
koma í veg
fyrir árás á
bandalags-
ríkin.
Dr. Klaus Nauman
fyrrverandi for-
maður hermála-
nefndar NATO