Fréttablaðið - 25.09.2010, Blaðsíða 68

32 25. september 2010 LAUGARDAGUR
J
úlía Hreinsdóttir er heyrn-
arlaus, fædd árið 1964, og
hefur því upplifað tímana
þegar notkun táknmáls var
bönnuð og svo málfrelsið, í
bókstaflegri merkingu, sem
varð á 9. áratugnum þegar
ný stefna var tekin í mál-
efnum heyrnarskertra og heyrn-
arlausra. Júlía starfar í dag sem
fagstjóri Samskiptamiðstöðvar
heyrnarlausra og heyrnarskertra
og var, ásamt Valgerði Stefánsdótt-
ir, forstöðumanni stofnunarinnar,
viðstödd merkan atburð í sumar í
Vancouver, þegar sama ráðstefnan
og samþykkti táknmálsbannið árið
1880, International Congress on the
Education of the Deaf, ICED, báðust
afsökunar á þeirri ákvörðun.
Mikil geðshræring
„Þetta var ótrúleg stund, að vera
viðstödd þessa afsökunarbeiðni.
Heyrnarlausir, sem höfðu upplifað
það að mega ekki tala táknmál, eins
og ég, stóðu upp og allur salurinn
grét og klappaði. Ég fékk gæsahúð
og trúði því ekki að það væri fyrst
núna, 130 árum síðar, sem beðist var
afsökunar á táknmálsbanninu, og ég
orðin 46 ára,“ segir Júlía. Ráðstefna
kennara heyrnarlausra í Mílanó á
Ítalíu bannaði táknmál árið 1880. Í
staðinn áttu heyrnarskertir og -laus-
ir að læra að „tala betur“, læra vara-
lestur og raddmálsstefnan svokall-
aða tók yfir.
Blómaskeið fyrir banntímann
„Við köllum þetta einangrunar-
tímabilið, um 100 ár sem höfðu dýr-
keypt áhrif á líf og menntun heyrn-
arlausra. Fyrir þessa ráðstefnu var
í raun blómaskeið hjá heyrnarlaus-
um. Þá gat heyrnarlaust fólk mennt-
að sig jafnt á við aðra og notið sömu
lífsgæða og heyrandi. Á ráðstefn-
unni var talað um að táknmál væri
í raun ekki mál, en táknmálið hafði
þá lítt verið rannsakað sem slíkt.
Þess í stað var sagt að táknmál væri
bara einhverjar bendingar, einhvers
konar apamál og best væri að leggja
rækt við raddmálið og varalestur.
Fyrir bannið lærðu allir heyrnar-
skertir táknmál,“ segir Júlía.
Heimurinn látinn vita
Á ráðstefnunni skrifuðu fundar-
menn undir viljayfirlýsingu að sam-
vinnu þess efnis að táknmálið verði
viðurkennt sem mál og heimurinn
látinn vita af afsökunarbeiðninni.
„Foreldrum og kennurum var
uppálagt að læra ekki, kenna né
nota táknmál. Ekki átti að halda
táknmálinu að heyrnarlausum börn-
um á neinn hátt. „Skilaboðin til for-
eldra voru einfaldlega: „Þú ert að
eyðileggja möguleika barnsins á að
geta talað íslensku og þar sem allir
tala íslensku í kringum barnið verð-
ur það að læra hana til að geta tekið
þátt í samfélaginu. Þetta voru ekk-
ert vondar manneskjur sem tóku
þessa ákvörðun en það verður að
segjast eins og er að þetta var voða-
lega vitlaust. Fáfræði og heimska
er hins vegar oft það sem er hvað
grimmast. Heyrnarlausir höfðu ekki
líffræðilega möguleika á að skilja
eða læra íslenskuna. Fólkið sem
ákvað þetta vissi ekki að táknmál-
ið var mál og eina færa leiðin fyrir
heyrnarlausa til að eiga samskipti
við umheiminn,“ segir Valgerður.
Upplifðu þetta sem pyntingar
Unnið var hérlendis eftir raddmáls-
stefnunni, „oralismanum“ svokall-
aða, allt fram á 9. áratuginn og Val-
gerður segir að börnin sem hafi búið
við kennsluaðferðirnar hafi upplif-
að þær sem pyntingar. „Það er and-
legt ofbeldi þegar kennarinn talar
mál sem barnið hefur ekki líffræði-
lega möguleika á að skilja og barn-
ið reynir að tjá sig og foreldrar og
kennarar skilja það ekki. Á þessum
tíma gátu foreldrar ekki einu sinni
alið upp börnin sín. Það var bara
svart og hvítt, að tukta til eða kyssa.
Foreldrarnir geta ekki útskýrt,
kunnandi ekki táknmál; „Ekki gera
svona, ekki lemja systur þína, því þá
meiðir hún sig.“ Það þýddi um leið
að börnin fengu ekki aðstæður til
að ná eðlilegum þroska.“ Valgerð-
ur bætir við að varalestur sé stór-
lega ofmetinn. Það sé ekki hægt að
kenna varalestur þannig að fólk geti
notast við aðferðina þannig að mein-
ingin skili sér því mikið af málhljóð-
um sjást ekki á vörunum.
Lokuð inni í glerkúlu
„Það er ekki hægt að kenna fólki að
sjá það sem er ekki sýnilegt, frem-
ur en að það er hægt að kenna fólki
sem heyrir ekki að heyra. And-
lega ofbeldið og einangrunin sem
fólst í táknmálsbanninu var mikil.
Breiðavíkurnefndinni var aðeins
falið að skoða líkamlegt ofbeldi
og þess vegna kom ekki fram í
skýrslu þeirra andlega ofbeldið, en
það er það sem heyrnarlaust fólk
talar mest um. Andlega ofbeldið
var miklu stærri þáttur en líkam-
lega misnotkunin. Manneskjurnar
voru eins og lokaðar inni í glerk-
úlu, skildu ekki hvað var að gerast í
kringum þær og gátu ekki átt sam-
skipti við heyrandi fólk, ekki einu
sinni nánustu fjölskyldu.“
Varalestur ofmetinn
Þegar táknmálið var hreinsað
út úr samfélaginu urðu heyrnar-
lausir minna sjáanlegir, með litla
menntun. „Ég upplifði báða tímana.
Áherslan var mest á varalestur,
örlítið á skrift en heyrnarlausir gátu
ekki kafað djúpt ofan í neina hluti.
Við vorum svipt miklum lífsgæðum
með því að mega ekki nota táknmál.
Fólk heldur að það séu lífsgæði að
kunna íslensku en það er ekki mál
sem við getum tileinkað okkur nema
að svolitlu leyti. Það að geta verið
afslappaður og spjallað við einhvern
á tungumáli sem er manni eðlislægt
og maður getur notað auðveldlega,
án áreynslu, það eru alvöru lífsgæði.
Ég er fædd heyrnarlaus og hef æft
mig allt mitt líf í varalestri en er alls
ekki góð. Ég verð mjög þreytt við þá
áreynslu að reyna að lesa af vörum.
Heyrnarskertir verða að fá að eiga
þessa tvo heima,“ segir Júlía.
Vel til hafðir heyrnleysingjar
Táknmálið byrjaði að fá uppreisn
æru hérlendis sem fyrr segir á 9.
áratugnum. Árið 1986 var í fyrsta
skipti túlkað á táknmáli opinberlega
á Menningarhátíð Norðurlanda sem
fram fór hér á landi. Kennarar og
systkini heyrnarlausra túlkuðu og í
eitt ár var þeim kennt táknmál fyrir
hátíðina. Fyrst þá var farið að tala
um táknmál á ný sem mál, með sína
eigin málfræði og setningaskipan,
og fólk var hissa á að heyra það að
sögn Valgerðar og Júlíu. „Táknmáls-
fréttirnar breyttu til dæmis miklu.
Fyrst þegar fólk sá þulina í sjón-
varpinu sögðu margir: „Bíddu, hún
er þó ekki heyrnarlaus þessi í sjón-
varpinu. Hún sem er svo lagleg.“
Það er misjafnt eftir löndum hvað
miðað er við að bannið hafi staðið
lengi. Hér á landi var Samskipta-
miðstöðin stofnuð árið 1990 og það
var fyrsta viðurkenningarskrefið
í því að táknmál væri fullgilt mál.
„Mikið hafði þó tapast í menntun á
þessum rúmu 100 árum. Kennararn-
ir kunnu ekki kennsluaðferðir og að
nota táknmál sem kennslumál. Það
voru hvorki til táknmálskennarar
né táknmálstúlkar þegar við Júlía
byrjuðum að vinna hérna var ekki
til námsefni á táknmáli,“ segir Val-
gerður.
Hættulegt málleysi
Júlía segist finna fyrir þróun alls
staðar í heiminum í átt til raddmáls-
stefnu vegna nýrrar tækni. Nú gang-
ast flest börn sem fæðast heyrn-
arlaus undir kuðungsígræðlu. Að
hennar mati er mikilvægt að börn-
in séu örvuð strax með táknmáli
frá fæðingu, þar sem líkur eru á að
barnið muni þurfa að nota það, eitt
og sér, eða með talmáli. Börn fara
yfirleitt ekki í kuðungsígræðslu fyrr
en þau eru ársgömul og það tekur
tíma til að fá tækið til að virka. “Það
þarf skilyrðislaust að nýta þetta
mikilvæga næmnisskeið barna fyrir
máltöku í táknmáli og foreldrarnir
eiga að fá handleiðslu um málörv-
un og máluppeldi barnsins. Helst
viljum við sjá að þessi börn fái svo
áfram málörvun á báðum málun-
um, íslensku og táknmáli, eftir kuð-
ungsígræðsluna og verði tvítyngd.
Reynsla annarra þjóð hefur sýnt að
einn þriðji hluti barna græðir ekki
á kuðungsígræðslunni og einn þriðji
hluti nær góðum árangri. Við sjáum
í dag börn sem ekki hafa getað nýtt
sér kuðungsígræðsluna og fá jafn-
framt mjög lítið táknmál. Því eru
þau sama sem mállaus. Einnig eru
börn sem fá ekki fullgóða heyrn af
kuðungsígræðslunni og fyrir þau er
mikilvægt að eiga líka táknmálið,
til að geta tjáð sig og skilið fullkom-
lega. Auk þeirra sem fá kuðungs-
ígræðslu eru börn með alvarlega
heyrnarskerðingu sem þurfa á tákn-
máli að halda, “ segir Júlía.
Báðust afsökunar eftir 130 ár
Í 100 ár máttu heyrnarlausir ekki nota táknmál. Heyrnarlausir áttu að læra að „heyra betur“, en ekki notast við eina málið sem
var þeim eiginlegt. Júlía Hreinsdóttir upplifði bannið sem Alþjóðaleg ráðstefna kennara heyrnarlausra setti árið 1880. Júlía Mar-
grét Alexandersdóttir hitti Júlíu og Valgerði Stefánsdóttur sem voru viðstaddar afsökunarbeiðni skipulagshóps ráðstefnunnar.
LÍF FYRIR OG EFTIR BANN Valgerður Stefánsdóttir, forstöðumaður Samskiptamiðstöðvar heyrnarlausra og heyrnarskertra, og Júlía Hreinsdóttir, fagstjóri stofnunarinnar. Arnþór
Hreinsson myndlistarmaður gerði málverkið í baksýn sem táknar annars vegar lífið þegar táknmálsbannið ríkti og svo hvernig heimurinn opnaðist fyrir heyrnarlausa á ný eftir
að rofaði til. FRÉTTABLAÐIÐ/STEFÁN
Heiðdís Dögg Eiríksdóttir, formaður Félags heyrnarlausra, segir baráttuna fyrir táknmálinu hafa verið langa og í mörg ár hafi
verið reynt að fá það viðurkennt. „Helsta vonin okkar nú í dag er bundin við störf framkvæmdanefndarinnar sem vinnur að því
að kortleggja þjónustu hjá heyrnarlausum og heyrnarskertum. Framkvæmdanefndin mun samkvæmt áætlun ljúka störfum
fyrir jól og í einni tillögunni er kveðið á um að táknmálið verði viðurkennt sem fyrsta mál. Vonum við því að ríkisstjórnin muni
fallast á þá tillögu. Viðurkenning táknmáls hefur oftar en einu sinni farið inn á borð hjá Alþingi en aldrei náð það langt að fá
viðurkenningu. Mikilvægt er, ásamt þessu öllu, að viðurkenna líka þörf á túlkaþjónustu í atvinnulífi heyrnarlausra. Margir eru nú
við háskólanám og eiga eftir að útskrifast þaðan, Til þess að njóta sín í atvinnulífi á Íslandi og ná starfsframa er mikilvægt að
tryggja heyrnarlausum og vinnuveitendum aðgang að táknmálstúlki sem nýtist í atvinnulífinu.“
■ BARÁTTAN FYRIR TÁKNMÁLINU
Nú hefur Asian flutt frá Suðurlandsbraut 32
og opnað í nýju og stærra húsnæði og næg
bílastæði að Kauptúni 3 (beint á móti IKEA).
Asian er með mikið úrval af hráefni í Asíska
matreiðslu og sushi gerð. Erum með nýjan
matseðil í Asian Take Away.
Kv. Starfsfólk Asian