Fréttablaðið - 27.12.2010, Blaðsíða 18

18 27. desember 2010 MÁNUDAGUR
Ómissandi
Hrein íslensk náttúruafurð
ms.is
E
N
N
E
M
M
/
S
ÍA
/
N
M
4
18
5
0
Hugleiðingar um peninga-
málastefnu eftir höft
Seðlabankinn skilaði mér skýrslu rétt fyrir jólin undir heitinu
„Peningastefnan eftir höft“. Þar
fjallar bankinn frá sínu sjónar-
horni um það úrlausnarefni sem
er forsenda allrar hagstjórnar
Íslands út úr kreppunni og inn í
stöðugleika og farsæld á 21. öld:
Valinu á peningamálastjórn og
gjaldmiðli. Því verki verður hvorki
skotið á frest né undan vikist.
Spurningin er: Hafa stjórnarstofn-
anir, ríkisstjórn, Alþingi og stjórn-
málaflokkarnir afl til að velja eða
munum við kjósa að lúra í leysing-
um og bið?
Opið, varið hagkerfi
Um þessi áramót göngum við til
móts við þriðja árið frá falli bank-
anna og hruni krónunnar. Ísland
skar sig í upphafi kreppunnar úr
í Evrópu og heiminum og fékk að
kenna á viðleitni annarra til að
setja þau ríki sem smita í sóttkví.
Nú nýtur hins vegar sá neyðarrétt-
ur sem stjórnvöld beittu haustið
2008 til að vernda íslenskt samfé-
lag en láta áhættusækna kröfuhafa
bera hluta tjónsins, vaxandi virð-
ingar og viðurkenningar á alþjóða-
vettvangi. Í haust vann Ísland
einnig mikilvægan varnarsigur
við samningaborðið andspænis
Bretum og Hollendingum. Ríkin
sem gátu bjargað sínum bönkum
2008 sjá skuldabyrði sína nú marg-
faldast og vita um leið að eignir líf-
vana bankanna kunna að vera eitr-
aðar og falskar. Samfélögin eiga
ekki að bera takmarkalaust tjón
af válegu fjármálakerfi. Spurn-
ingin er: Hvernig verður efnahags-
legt öryggi lítilla opinna hagkerfa
tryggt?
Tuttugu ár með frjálsu fjármagni
Á árinu 2010 voru 20 ár liðin frá
því fjármagn fór að flæða frjálst
til Íslands. Það afmæli var haldið í
kyrrþey – og ekki að ástæðulausu.
Við stöðvuðum fall gjaldmiðilsins
með gjaldeyrishöftum í nóvember
2008 og náðum þannig að skapa
forsendur fyrir lækkandi verð-
bólgu og lækkun vaxta. Við höfum
síðan tekist á við þá staðreynd að
útgjöld ríkisins voru langt umfram
tekjur, þegar bólugróðinn hvarf á
einni nóttu. Þess vegna höfum við
unnið að erfiðum niðurskurði ríkis-
útgjalda og fært útgjöldin til sam-
ræmis við það sem við höfum ráð
á. Við höfum líka hækkað skatta,
þótt hlutfall skattheimtu og skatta-
leg samkeppnisstaða okkar sé enn
góð í samanburði við önnur Norð-
urlönd. Löggjöf til hagsbóta fyrir
skuldugar fjölskyldur og stuðn-
ingur við þær er annars konar
og miklu meiri en nokkru sinni
áður hefur verið beitt hér á landi.
Höggið nú verður þeim því létt-
ara en það var svo mörgum heim-
ilum í misgenginu 1982-4. Áætlun
Íslands og Alþjóðagjaldeyrissjóðs-
ins greiddi fyrir efnahagslegri
endurreisn og varðstöðu um vel-
ferðarþjónustu. Áætlunin braut
í blað í verklagi sjóðsins eins og
Joseph Stieglitz lýsti og orðspor
hennar ytra er að hún hafi reynst
árangursrík.
En vandinn við peningamála-
stefnuna er enn óleystur. Ísland
er eina opna hagkerfið sem þrátt
fyrir smæð sína heldur í sjálf-
stæða mynt. Nú er minnt á að
verðgildi krónunnar hefur rýrn-
að um 99,95% frá 1920 í saman-
burði við dönsku krónuna og að
aldrei í sögunni hafi peningamála-
stefna stjórnvalda náð markmið-
um sínum. Verðbólgumarkmið og
sjálfstæði Seðlabanka 2001 átti að
leysa verðbólguvandann. Sú stefna
olli hrikalegum hliðarverkunum á
áratugnum sem nú kveður: Háum
vöxtum, innflæði fjármagns, háu
gengi og viðskiptahalla. Á sama
tíma beitti Seðlabankinn ekki til-
tækum úrræðum til að afstýra
þjóðarvá af bankakreppu.
Lokun landsins er ekki kostur
Víðkunnur erlendur blaðamaður
skrifaði í hið heimsfræga tímarit
Vanity Fair fyrir nokkrum misser-
um að Íslendingum væri hollast að
snúa sér að fiskveiðum og -vinnslu
og láta af öðru. Í þessu felst sýn
sem er í senn yfirlætisfull og laus
við skilning á grundvallarþáttum í
efnahagsþróun ríkja. Sjávarútveg-
ur er hefðbundinn lykilatvinnuveg-
ur hér á landi en þar fjölgar ekki
störfum. Þvert á móti hefur störf-
um fækkað jafnt og þétt í sjávar-
útvegi á undanförnum áratugum.
Einmitt þess vegna er hagkvæmni
meiri í sjávarútvegi hér á landi
en í flestum öðrum löndum. Þess
utan eru vaxtarmöguleikar sjávar-
útvegs takmarkaðir af fiskgengd.
Eins er vexti í álvinnslu eða ann-
ari stóriðju hér á landi takmörk
sett: Til að auka á framleiðslu-
getuna þarf að nýta takmarkað-
ar náttúruauðlindir sem okkur er
ekki sama hvernig farið er með og
geta falið í sér óafturkræf nátt-
úruspjöll. Það er því ekki einfalt
að fjölga til langframa störfum í
þessum greinum.
Aukin umsvif í fjármálakerfinu
á undanförnum árum mættu þess-
um vanda að nokkru leyti. Þau
sköpuðu þúsundum manna góða
vinnu, jafnt beint í fyrirtækjun-
um og í fjölda þjónustufyrirtækja
sem sinntu þeim. Þessar þúsund-
ir Íslendinga áttu þess því kost
að auka við menntun sína og kusu
sér búsetu hér á landi því hér var
kostur á vel launuðum og krefjandi
störfum. Framundan er barátta
um að finna traustari grunn fyrir
fjölbreytt atvinnulíf en banka-
starfsemin reyndist vera. Ef sú
barátta tapast verður Ísland ekki
samt. Þeir sem komast, flytja burt.
Eftir getur orðið verstöð sem reið-
ir sig á fábreytta atvinnuhætti og
þolir lélegan gjaldmiðil, óstöðug-
leika og reglulega kjaraskerðingu.
Við munum áfram geta boðið upp
á takmörkuð uppbyggingartæki-
færi með frekari stóriðjuverk-
efnum, en vaxtarmöguleikar þess
hagkerfis verða fáir til lengri tíma
nema með rányrkju til lands og
sjávar. Barátta fyrir samkeppnis-
hæfu efnahagslífi er barátta um að
halda Íslandi sem þjóð meðal þjóða
og gera landið áfram að ákjósan-
legum búsetukosti fyrir fólk með
fjölbreytta þekkingu og hæfni. En
hverjir eru þeir kostir sem bjóð-
ast? Hvernig verjum við eitt allra
smæsta þjóðhagkerfi heimsins
fyrir sviptivindum alþjóðlegra
markaða, en höldum líka frjálsum
og óheftum milliríkjaviðskiptum
og fjármagnsflutningum?
Þegar höftum léttir verður
Ísland sem fyrr fullur þátttak-
andi á innri markaði Evrópusam-
bandsins með þeim frjálsu fjár-
magnshreyfingum sem honum
tilheyra. Af því höfum við næstum
tveggja áratuga reynslu og enginn
í íslenskum stjórnmálum talar af
alvöru fyrir þeim valkosti að víkja
af innri markaði Evrópuríkja. Rík-
isstjórnin stýrir nú samningum um
fulla aðild að ESB í umboði Alþing-
is og markmið þeirra er aðild að
myntbandalagi og upptaka evru.
Traustur gjaldmiðill sem stendur
undir verðmætasköpun er ákjós-
anlegur, þótt hann myndi auðvitað
reyna á aga í hagstjórn hér á landi.
Við gætum með slíkum gjaldmiðli
betur nýtt okkur ávinning af stór-
um alþjóðlegum heimamarkaði,
þar sem gengisáhætta gagnvart
helstu viðskiptalöndum heyrði
sögunni til. Við ættum auðveld-
ara með að laða til okkar erlenda
fjárfestingu, en smæð og veik-
leiki gjaldmiðilsins hefur verið
stærsta hindrunin í vegi erlendr-
ar fjárfestingar um áratugi. Við
myndum njóta aukins verðstöðug-
leika og lægri vaxta. Við gætum
þar með búið í haginn fyrir vöxt
arðsamra hátæknigreina hér inn-
anlands, frekar en að tapa slíkum
fyrirtækjum ávallt úr landi.
Óstöðugur gjaldmiðill fremur
vandi en lausn
Á sama tíma er rétt og nauðsynlegt
að velta fyrir sér hvort evran veiti
nauðsynlegt skjól fyrir hreggviðr-
um í hinum alþjóðlega fjármála-
heimi. Vandræði sumra evruríkj-
anna nú eru vissulega mikil, en
þau eru ólík okkar. Vandi Grikk-
lands er efnahagsstjórn af þeim
toga sem við þekkjum dæmi um
úr einstökum sveitarfélögum hér
á landi, þar sem lifað hefur verið
um efni fram: Eignir hafa verið
seldar, lífeyrissjóðir skattlagð-
ir og vandanum vísað á komandi
kynslóðir. Vandi Íra er eðlislík-
ari okkar. Þeir höfðu stórt banka-
kerfi og ábyrgðust skuldbinding-
ar þess. Gæfa okkar var sú að sá
kostur var okkur ekki tiltækur. En
þótt skuldsetning Íra sé nú miklu
meiri en okkar er ekki ljóst hvern-
ig fer á endanum. Tekjuhátt heim-
ili ræður leikandi við miklu hærri
skuldsetningu en tekjulágt heim-
ili. Vegna aðildar að evrunni og
þess aðgangs sem hún veitir að
erlendri fjárfestingu gera Írar ráð
fyrir hraðri endurgreiðslu skulda.
Okkur hefur áratugum saman
gengið bölvanlega að laða erlenda
fjárfestingu að Íslandi og flest
bendir til að tiltrú á íslensku krón-
una verði engin um áratugaskeið
í kjölfar hrunsins. Ef fjárfesting
verður áfram döpur hér á landi
kann hófleg skuldsetning að verða
okkur vandasamara úrlausnarefni
en miklar skuldir eru Írum.
Þótt sveigjanleiki sjálfstæðs
gjaldmiðils hafi verið mikilvægur
við lausn á efnahagsvanda í for-
tíðinni, er hann ein helsta ástæða
þeirra erfiðleika sem þjóðin hefur
nú ratað í. Jákvæð áhrif gengis-
lækkunar krónunnar er reglulega
ofmetin í almennri umræðu hér á
landi og helgisagan um mikilvægi
krónunnar fyrir sveigjanleika í
efnahagslífinu hefur fengið á sig
einhvers konar frumspekilega
áru. Allir sannir Íslendingar eiga
að taka undir með hinum háværa
margradda kór um ágæti sveigjan-
leika krónunnar. Staðreyndirnar
tala hins vegar sínu máli. Gengis-
fellingar gátu vissulega leyst til-
tekin vandamál á fyrri tíð: Þær
rýrðu kjör almennings og lækk-
uðu skuldir útflutningsgreina í
lokuðu hagkerfi. Krónan var hins
vegar lykilástæða fyrir vanda
okkar í aðdraganda hrunsins og
gengislækkun hennar í hruninu
hefur búið til alvarlegasta efna-
hagsvanda þjóðarinnar, nú um
stundir: Skuldavandann. Úrlausn
á ofskuldsetningu atvinnulífs og
heimila er stærsta vandamálið
og stafar af því að þorri skulda
er annað tveggja tengdur verð-
bólgu eða gengi. Þessar staðreynd-
ir benda til að gjaldmiðillinn sé
fremur hluti af vandanum en for-
senda lausnarinnar. Þar við bætist
sú staðreynd að traust á íslensku
efnahagslífi og gjaldmiðlinum er
nú í algeru lágmarki. Engar líkur
eru á að fjárfestar vilji efna til
áhættu í íslenskum krónum í fyrir-
sjáanlegri framtíð og engir munu
ótilneyddir vilja lána í íslenskum
krónum. Við vitum hvernig hör-
munarsaga krónunnar hefur verið
hingað til. Er eitthvað sem bendir
til að eftirhrunskrónan verði betri
og veikleikarnir minni?
Greining valkosta og þrek til að
velja
Seðlabankinn setur í skýrslu sinni
fram leið sem hann nefnir verð-
bólgumarkmið plús og felur í sér
lítillega breyttar grunnforsend-
ur verðbólgumarkmiðs í peninga-
málastjórn til skemmri tíma að
viðbættum svonefndum þjóðhags-
varúðartækjum. Bankinn bjó á
bóluárunum yfir ýmsum tækjum
til að hefta útþenslu bankakerfis-
ins í þágu efnahagsöryggis lands-
ins, sem hann kaus að beita ekki.
Ástæðu þess er ósvarað í skýrsl-
unni. Heilbrigt endurmat á verk-
lagi Seðlabankans við peninga-
málastjórn á undanförnum árum
er nauðsynleg forsenda raunsæs
mats á nýjum tillögum bankans.
Um leið er morgunljóst að val um
stjórn peningamála, um gjaldmið-
il og um ríkisfjármál til skemmri
og lengri tíma er ein heild og fjár-
hagsleg örlög kynslóða í húfi. Allir
hugsandi Íslendingar sjá að þetta
er höfuðverkefnið en of marg-
ir stjórnmálaflokkar hafa samt
komist upp með að skila auðu. Um
leið og vert er að fagna framlagi
Seðlabankans er nauðsynlegt að
lýsa því skýrt að mörkun stefn-
unnar krefst nýrrar hugsunar þar
sem fleiri verða kallaðir að borð-
inu en áður.
Efnahags- og viðskiptaráðu-
neytið mun efna til víðtæks sam-
ráðs og umræðu í samfélaginu af
þessu tilefni. Í verkefninu fram-
undan þarf að fara saman raun-
sæi og metnaður. Við verðum að
meta með raunsæjum hætti tjón-
ið af íslenskri krónu til lengri
tíma litið og setja okkur raunhæf
markmið um afnám hafta, sem
ekki leiða til efnahagslegrar koll-
steypu. Við verðum líka að setja
okkur metnaðarfull markmið um
efnahagslegan stöðugleika og
vaxtarmöguleika til lengri tíma,
sem gera okkur kleift að keppa við
nágrannalönd okkar um laun, hag-
vöxt, skattastig og gæði félagslegr-
ar þjónustu. Til þess þurfum við
ekki bara norræna velferð, heldur
líka norræna samkeppnishæfni í
efnahagsumgjörð og menntunar-
stigi og erlenda fjárfestingu til
jafns við önnur norræn lönd.
Til skamms tíma þarf peninga-
málastefnan að greiða fyrir var-
káru afnámi gjaldeyrishafta og
til lengri tíma að auðvelda okkur
upptöku evru ef okkur sem þjóð
ber gæfa til að samþykkja aðild
og losa okkur þar með við tjónið
og óvissuna sem fylgir sjálfstæðri
mynt. Til skemmri tíma munum
við búa við krónu í einhvers konar
höftum. Upptaka evru verður ekki
einföld, en flest bendir til að valið
verði milli hennar eða afturhvarfs
til einhæfari viðskiptahátta og við-
varandi haftabúskapar. Við Íslend-
ingar viljum vera þátttakendur í
opnu og alþjóðlegu viðskipta- og
efnahagslífi. Til þess þurfum við
gjaldmiðil og skipan peninga-
mála sem verja þau verðmæti sem
almenningur skapar, en eyðir þeim
ekki.
Í ljósi þessara markmiða þurf-
um við að stilla upp trúverð-
ugri peningamálastefnu og skapa
henni stofnanaumgjörð sem hent-
ar og tryggir fagmennsku og lýð-
ræðislegt aðhald og eftirlit. Pen-
ingamálastefna á ekki að vera
skálkaskjól aðgerðaleysis eða
kenningakerfa sem ekki styðjast
við reynslurök. Hún á ekki held-
ur að byggja á kreddum á borð við
goðsögnina um sveigjanleika krón-
unnar. Hún á að verða okkur öllum
stoð fyrir hagsæld, framfarir og
sjálfbæran hagvöxt og byggja á
raunsæu mati á kostum okkar á
óvissum tímum.
Framfarastoð eða skálkaskjól
Evrópumál
Árni Páll
Árnason
efnahags- og
viðskiptaráðherra
Til skamms tíma þarf peningamálastefnan að greiða fyrir varkáru
afnámi gjaldeyrishafta og til lengri tíma að auðvelda okkur upptöku
evru ef okkur sem þjóð ber gæfa til að samþykkja aðild og losa okk-
ur þar með við tjónið og óvissuna sem fylgir sjálfstæðri mynt. Til skemmri tíma
munum við búa við krónu í einhvers konar höftum. Upptaka evru verður ekki
einföld, en flest bendir til að valið verði milli hennar eða afturhvarfs til einhæfari
viðskiptahátta og viðvarandi haftabúskapar.