Faxi - 01.12.1963, Blaðsíða 19

Gísli Guðmundsson:
Þættir úr sögu Hvalsnesskirkju
í tilefni a£ 75 ára afmæli Hvalsneskirkju
verSur hér rakið í fáum dráttum það, sem
kunnugt er úr sögu hennar, en nokkurn
veginn vist er, að mjög mikill hluti af
sögu hennar er ekki kunnur svo að fljót-
lega verði rakinn, enda ekki gert hér ráð-
fyrir nema tiltölulega stuttu ágripi.
Fyrsta skráða heimild um kirkju að
Hvalsnesi er í íslenzku Fornbréfasafni og
er á þessa leið:
„10. júní 1370, á Hvalsnesi.
Máldagi Hvalsnesskirkju á Rosmhvala-
nesi, þá er Oddgeir biskup Þorsteinsson
vígði hana.
Hvalsnes.
Þá er liðið var frá hingaðburði vors
herra Jesu Christi þúshundruð ára CCC
og LXX ára, vígði herra Oddgeir biskup
kirkju á 'Hvalsnesi guði til lofs og dýrðar
og heilagri Guðsmóður Maríæ, hinum
heilaga krossi, Olafi kongi heilagri Kata-
rinæ og öllum guðs helgum mönnum,
næsta dag fyrir festum Barnabæ Apostoli
með þessum máldaga:
Að kirkjan á fjórðung í heimalandi sem
Björn bóndi Olafsson og Salgerður kona
'hans (gáfu) kirkjunni til uppeldis og að
standa skyldi fyrir presti og jörð í Norður-
Nesjum og XII kýr.
Þar skal vera heimilisprestur og syngja
hvern dag 'helgann og hvern dag um
langaföstu og jólaföstu, ymbrudaga og öll
IX lestra hölld og octavas og III daga í
viku þess á milli. Þar skal lúka presti IIII
tnerkur á hverju ári. Þangað liggja þessir
HII bæir að tíundum og lýsitollum og öll-
um skyldum: Þóristaðir, Flangastaðir,
Sandgerði og Uppsalir. Og af öllum bæj-
um suður þaðan til Voga allar skylldur
utan af Biaskerjum og þeim tveimur kot-
um sem þar fylgir jörðinni. Tekst þar af
heimatíund. Af Hvalsnesi skal syngja til
Biaskerja annan hvern dag helgan.
Þetta á kirkjan innan sig: Kross fornan
storan með undirstöðum, Maríuskript,
Olafsskript, III krossa smáa, Salvatoris-
skript. Skrín með helgum dómum, V
klukkur, IIII bjöllur, Tabulum og brík,
Tjöld umhverfis sig. Kertastikur IIII með
k°par, járnstikur IIII. Sakaríum munn-
laug ampli og fonts umbúningur með
skírnarkatni, vígðs vattketill og stökkull,
Paxspjald og páskablað. Sakaríum hand-
klæði og kertastiku, glóðarker, elldbera,
bakstursjárn. Kirkju lás. Aista, VI manna
messuklæði og III hökla að auki. Kantara-
skápur III. Sloppar II, alltaraklæði III
með dúkum.
Kaleik a II og huslker með silfur. Gler-
glugga III, merki II, lectara II, stól. Kerta-
klofa, páskakertisumbúnað, dimbil og
hálft pund vax, XII mánaða tíðir.
I móti þeim IIII bæjum, sem undan
Utskálakirkju eru teknir, leggur Björn
bóndi kirkjunni að Utskálum jörð er
heitir í Vörum með tveimur kúgildum
til æfinlegrar eignar. Féll niður portio
síðan Svarthöfði erfði jörðina fyrir að
hann gjörði klukknahús og fyrir brák og
brot á kirkju.“
(Samhengi milli þess að Svarthöfði
þessi erfði jörðina Varir og Björn bóndi
Olafsson hafði ráð á að gefa hana, er það
að Salgerður kona Björns var Svarthöfða-
dóttir frá Kirkjubóli, hefur Björn því trú-
lega fengið jörðina sem heimanmund með
konunni eða sem arf eftir tengdaföður
sinn látinn).
Af þeirri upptalningu á gripum og bún-
aði kirkjunnar, sem gerður er í máldag-
anum má sjá, að þar er ekki um neina fá-
tækt að ræða, og bendir raunar margt til
þess, að hér sé alls ekki verið að reisa
kirkju í fyrsta sinn, má þar strax benda
á fyrsta gripinn, sem nefndur er, „Kross
fornan“, einnig „VI manna messuklæði
og IIII hökla að auki“. Það er mjög ólík-
legt að nýrri kirkju hafi verið gefin slík-
ur fjöldi messuklæða strax í upphafi, enda
þótt rnargir væru örlátir á gjafir sínar til
kirkna í þá daga.
Það lægi nær að álykta að kirkja hafi
verið reist að Hvalsnesi nokkuð snemma
í kristni og kirkjan því eignast allá þessa
hluti á löngum tíma, en rúm leyfir ekki
langar hugleiðingar um þetta.
Þó freistandi væri að rekja nánar sögu
kirkjunnar hér í framhaldi, þá verður því
sleppt, og staðnæmumst við næst við alda-
mótin 1800, eða rétt áður en konginum
þóknaðist að leggja niður hið forna Hvals-
nesprestakall og afmá kirkjuna. Það er þá
fyrst að kynnast því, sem sagt er í vísitasíu
biskups frá þessum tíma, þar segir svo:
„Anno 1800, þann 3. júlí vísiteraði bisk-
upinn, Geir Vídalín, kirkjuna að Hvals-
nesi. Hún á fjórðung í heimalandi. Fjöru í
Norður-Nesjum.
Af þeim 7 kúgildum, sem kirkjunni
eiga að fylgja eru 3 til in natura en fyrir
hin 4 eru prestinum, sr. Eiríki Guðmunds-
syni, afhentir af hennar formanni 26rd. I
því ofsaveðri, sem uppáféll nóttina milli
8. og 9. jan. næstliðið ár, hrapaði kirkjan
í grunn niður og er síðan ekki aftur upp-
byggð.
Tók þá fjárhaldsmaður hennar flest
hennar ornamenta og instrumenta til sinn-
ar geymslu, hvar fyrir þau ekki að þessu
sinni framvísast eður uppteiknast. Kirkju-
garðurinn er víða að falli kominn, og ber
sóknarfólkinu sem fyrst hans hresti að
bæta.
Eftir portions reikninginum, í kirkju-
FAXI — 175