Faxi - 01.03.1983, Qupperneq 10

TÓMAS TÓMASSON:
Er skynsamlegt aö sameina
sveitarfélög á Suðumesjum?
Hinn 10. mars s.l. gekkst félagsmálaráðuneytið og
Samband íslenskra sveitarfélaga fyrir ráðstefnu í Reykja-
vík um sameiningu sveitarfélaga. Fulltrúar sex lands-
hlutasamtaka fluttu þar framsöguerindi. Af hálfu Sam-
bands sveitarfélaga á Suðumesjum flutti Tómas Tómas-
son, forseti bæjarstjómar Keflavíkur, erindi það sem hér
fer á eftir.
Ættarsamfélagið
Einn helsti grundvöllur þeirra
samfélaga, sem landnámsmenn-
irnir íslenzku voru runnir úr, var
ættin. Hún var aðalbakhjarl ein-
staklinganna, til hennar leituðu
menn um vemd, um hefnd og um
framfærslu. En við landnám í stóru
landi, sem víða var torsótt yfirferð-
ar og var og er enn dreifbýlt, þá
losnaði mjög um hin rótgrónu ætt-
artengsl. Að vísu var frændgarður
mikilsverður á íslandi til foma, en
ættin varð ekki jafntraustur hlífi-
skjöldur manna hér og verið hafði
í fornum heimahögum landnáms-
manna.
Hér varð annað að koma til, og
landnámsmenn, eða fyrstu afkom-
endur þeirra, fundu lausnina. Eitt
af því merkasta í þjóðveldislögum
okkar, er einmitt skipting landsins
í framfærslusvæði, hreppa.
Löghreppar verða til
í tveimur köflum Grágásar er
fjallað sérstaklega um sveitar-
stjórnarmálefni. Par segir m.a.
„Löghreppar skulu vera á landi
hér. En það er löghreppur er 20
búendur eru í eða fleiri“. Par er og
Notar þú
tvenn
gleraugu?
VARILUX
GLERID
sameinar
þau
íein
GLERAUGNAVERSLUN
KEFLAVÍKUR
HAFNARGÖTU 27 - SÍMI 3811
Tómas Tómasson.
heimilað að skipta hreppi í enn
minni einingar eða umdæmi til
matgjafar og tíundar. Einnig er
ákvæði er sýna að mörk hreppa
hafa verið staðarleg, en engin
merki sjást þess, að þeir hafi verið
háðir goðorðaskipan. Einnig segir
í Grágás ,,. . .skulu svo hreppar
allir settir sem nú eru“. Þetta sýnir
að hreppaskipan hefur verið kom-
in þegar þessi Iagaákvæði voru
sett, eða fyrir ritunartíma laganna.
Uppruni hreppanna er að vísu
óviss, en ljóst er t.d. af tíundarlög-
gjöfmni frá 1096, að þá er föst
skipan komin á þessi mál, því þar
er hreppunum fengið það verkefni
að innheimta og skipta tíund. Þessi
skipan mun vera einsdæmi um öll[
nálæg lönd, nánast allsstaðar var
slíkt í höndum kirkjunnar.
Hreppaskipan hlýtur því að hafa
verið fastmótuð þá, því ella hefði
hreppnum ekki verið falið jafn-
þýðingarmikið verkefni.
Sennilegt má telja að hreppa-
skipanin hafi komist á nær miðri
10. öld, án fyrirmyndar erlendis
frá, og að rætur þeirra skipunar
hafi verið í fátækraframfærslunni,
þó hreppar yrðu fljótlega sam-
vinnuhéruð á fleiri sviðum, t.d.
um fjallskil, ferjuhald, refaveiðar
o.fl., og snemma á 12. öld merki-
legt samábyrgðarfélag, en ákvæði
þjóðveldislaga um það vekja einna
mesta athygli nútímamanna. Enn
síðar, með lögtöku lögbókanna,
Jámsíðu og Jónsbókar, urðu
hreppamir svo sérstök dómsagn-
arumdæmi.
Hreppsbúar réðu sjálfir stjórn
mála sinna. Bændur kusu úr sínum
hópi 5 sóknarmenn, hreppstjóra,
til þess að fara með stjórn hrepps-
mála.
Ég læt nú lokið þessum sundur-
Iausu orðum um uppruna hreppa,
en bendi á hina merkilegu tilurð
þeirra og tilgang og að þeir em
elsta samfellda stjórnsýslueiningin
á sviði framkvæmdavaldsins hér á
landi.
Árið 1703 voru alls 163 hreppar
hér á landi og það er hald fræði-
manna að fjöldi þeirra hafi lítið
breyst frá því á þjóðveldisöldinni
og til þess tíma. Árið 1872 eru þeir
orðnir 169. Þá hafði Reykjavík
verið gerð að sérstöku lögsagnar-
umdæmi, og Akureyri og ísafjörð-
ur orðið sérstök sveitarfélög. Síð-
an fjölgar tölu sveitarfélaga svo að
um s.l. aldamót voru þau 190 og
árið 1951 229, en síðan hefur þeim
aftur farið fækkandi, og eru nú tal-
in 224 sveitarfélög í landinu, 22
kaupstaðir og 202 hreppar.
Sveitarþyngsli leiddu oft
til skiptingu hreppa
Allt fram undirsíðustu aldamót,
mun skipting hreppa m.a. hafa átt
rætur að rekja til ótta um aukin
sveitarþyngsli, og á harðindatím-
um virðast menn hafa litið svo á,
að fámennir og litlir hreppar stæðu
betur að vígi fjárhagslega, heldur
en stórir og fjölmennir. Það væri
auðveldara fyrr lítinn hrepp að
ráða við þann vanda, sem bágindin
sköpuðu fólki, bæði að ráða við
vandamálið sjálft, svo og að hafa
yfirsýn og sporna gegn aukinni
framfærslu hreppsins. Þetta var
hinn forni ótti, sem endurspeglast í
ákvæði Grágásar um að skipta
megi hreppi til matgjafar og tíund-
ar. Einnig varð meiri hætta á slíku
vandræðaástandi og auknum
sveitarþyngslum í þeim hreppum
þar sem lítil og vanmátta sjávar-
pláss skutu rótum, eftir að byggða-
þróun hér á landi tók þá stefnu,
enda ekki ótítt að þangað safnaðist
fólk, sem flosnað hafði upp í sveit-

66 - FAXI