Faxi - 01.01.1989, Side 19

A SUÐURNESJUM
Hér með hefur göngu sína greina/lokkur um skóla- og
skólamál á Suðurnesjum í fortíð, nútíð og framtíð. Blað-
stjórn Faxa hefur leitað eftir aðstoð skólanna á svœðinu
við efnisöflun og hefur því verið vel tekið. Það er mark-
miðið að fjalla um alla starfandi skóla á svœðinu, geta
um upphaf þeirra þróun í tímans rás og stöðu þeirra í
dag. Þá er það einnig markmið blaðsins að efha til um-
rceðna um skólamál, t.d. um markmið skóla, skólastefnu
oggildandi námsskrá, svo eitthvað sé nefnt. Er hér með
opnað fyrir slíka umrœðu á síðum blaðsins, á meðan
þessi greinarflokkur er að renna sitt skeið.
Fyrsti skólinn sem fjallað verður um er Grindavíkur-
skóli, en hann hélt á síðasta ári upp á einnar aldar af-
mœli sitt. En áður en við segjum frá því, þá birtum við hér
greinarstúf sem Skúli Magnússon hefur tekið saman um
upphaf skólafrœðslu á íslandi. Er það gagnlegur inn-
gangur að þessu efni.
Upphaf skólafrœðslu á íslandi
Allt fram á midja 18. öld var tæp-
'lega um nokkurt bamaskólahald aö
ræóa á íslandi. Enda byggðin dreifð
> sveitum og fátækt mikil. Um miðja
öldina fóm þeir Jón Þorkelsson
(sem styttan er af í Innri-Njarðvík)
°g Ludvig Harbo í ferðir um landið
til þess m.a. að kanna kunnáttu
fólks. För þeirra markaði tímamót.
Konungur tók tillögur þeirra til
greina og bráðlega vom gerðar
nokkrar tilraunir til stofnunar
bamaskóla. Störfuðu þeir um
'tokkurt skeið, en mjög fáir.
I Evrópu hafði fræðslustefnan haft
trtikil áhrif á stjómvöld svo ein-
valdskonungar töldu að þeim bæri
að hlynna að þegnum sínum and-
lega og líkamlega. Árangurinn af
þessu var m.a. ferðir tvímenning-
anna. Konungur hóf um þetta leyti
ýrnis önnur afskipti af atvinnumál-
tttn á íslandi. Studdi t.d. drengilega
iðnfyrirtækin í Reykjavík 1752.
Stofnun og efling kauptúna á rætur
að rekja til þessara hugmynda. Með
eflingu einstakra verslunarstaða var
ætlunin að skapa ný atvinnutæki-
færi. Veldi borgaranna óx smám
saman, en um leið fór einveldi kon-
ungs þverrandi. Upphaf nútíma
þjóðfélags.
Fram að þessu var kunnáttu í
lestri og skrift töluvert ábótavant.
Kunnátta í reikningi var enn minni. í
ljósi þeirra niðurstaðna sem varð af
för þeirra Jóns og Ludvigs var ákveð-
ið að prestar skyldu hafa eftirlit með
kennslu, sem fór að mestu fram
heima. Komu prestamir árlega á
hvert heimili í sóknum sínum til að
prófa bömin. Átti að færa einkunnir
inn í sérstakar bækur um leið og
þeir færðu inn fjölda heimilis-
manna. Hófust nú reglubundnar
húsvitjanir og niðurstöður þeirra
færðu prestar inn í húsvitjunar-
bœkur. Um leið komst meiri regla á
öll önnur prestsverk og þau skyldi
skrá í prestþjónustubœkur. Þessar
bækur em nú varðveittar á Þjóð-
skjalasafni.
Brátt sáu prestar að úrbóta var
þörf og beittu sér víða fyrir stofnun
bamaskóla. Aukið þéttbýli kallaði
líka á slíka tilhögun. Má nefna þá sr.
Sigurð B. Sívertsen og sr. Stefán
Thorarensen sem brautryðjendur á
Suðumesjum. Um leið og skólahald
varð árvisst vantaði kennara.
Framan af vom þessir skólar reknir
að mestu fyrir samskotafé, en á
seinni hluta 19. aldar fóm hrepps-
félög að taka við rekstrinum.
Efnamenn fengu oft kennara á
heimili sín. Vom þeir kennarar oft-
ast vetrartíma á heimilum og fengu
um leið fæði og húsaskjól. Oftast
völdust til þessara starfa ungir
menn, nýkomnir úr skóla, og sem
margir hugðu á lengra nám. Strax á
öðmm tugi 19. aldar er getið um
heimiliskennara hjá kaupmönnum í
Keflavík. Þannig hafði Christian A.
Jacobæus gamlan mann, danskan,
á heimili sínu til að segja bömum
til. Jacobæus bjó með fólki sínu í
gamla Duus-húsinu, sem rifið var
1965. Margir urðu síðar heimilis-
kennarar hjá kaupmönnum í Kefla-
vík. Hélst sá siður nærri 19. öldina
á enda.
Eingöngu böm efnafólks héldu
áfram til langskólanáms erlendis.
Fyrsti Keflvíkingurinn lauk ekki
stúdentsprófi fyrr en 1873. Þad var
Richard Olavsen, sonur kaup-
mannshjónanna Sveinbjarnar
Ólafssonar og Málfrídar Árnadótt-
ur. Þau bjuggu í Miðbúðinni sem
kölluð var. Hún stóð þar sem nú er
Keflavík h.f. Richard nam síðar
læknisfræði í Kaupmannahöfn og
settist að í Danmörku. Starfaði við
lækningar til dauðadags. (Sjá
Læknatal). Það var fyrst skömmu
eftir 1950 sem konur frá Keflavík
luku stúdentsprófi.
Ekki veit ég með fullri vissu
hvenær opinbert skólahald hófst í
Keflavík. En í grein í Þjóðólfi 1881
kemur fram að slíkt starf er þegar
hafið hér. Svipaðir skólar vom þá
þegar komnir á Suðumesjum eða í
undirbúningi. Skólaganga bama
varð þó ekki að skyldu fyrr en 1907,
er sett vom fræðslulög sem mörk-
uðu tímamót. Skúli Magnússon.
FAXI 19