SunnudagsMogginn - 25.10.2009, Qupperneq 56

Lesbók Bækur
56 25. október 2009
E
ins og þeim sem láta sig bók-
menntir varða er kunnugt
mun Herta Müller hljóta bók-
menntaverðlaun Nóbels í ár.
Færri vita þó að hún var tilnefnd til
þýsku bókmenntaverðlaunanna í ár
fyrir skáldsöguna Atemschaukel.
Mörgum að óvörum varð hún ekki
hlutskörpust. Starfssystur hennar, Kat-
hrin Schmidt, sem líkt og Herta var
tiltölulega óþekktur höfundur, hlotn-
aðist sá heiður 14. október síðastliðinn
og 25 þúsund evrur fyrir skáldsöguna
Du stirbst nicht.
Tekst á við lífið upp á nýtt
Kathrin Schmidt fæddist 1958 í Gotha,
Tühringen (í Austur-Þýskalandi), en
býr nú í Berlín, líkt og svo margir koll-
egar hennar. Á bókmenntavettvang-
inum vakti hún fyrst athygli fyrir
munúðarfull, aflmikil og orðaleikjafull
ljóð. Síðar byrjaði hún að skrifa skáld-
sögur markaðar töfraraunsæi og bar-
okklegri orðagnægð.
Sigurbókinni hefir, líkt og gefur að
skilja, verið hampað af gagnrýnendum.
Þar er sagt frá Helene í þriðju persónu.
Helene er rúmlega fertugur rithöf-
undur, sem einn góðan veðurdaginn
vaknar upp eftir heilablóðfall og þarf
að takast á við lífið upp á nýtt og þá
ekki síst við tungumálið. Hér er því um
sjúkra-, afturbata- og einskonar
þroskasögu að ræða. Söguhetjan þarf í
orðsins fyllstu merkingu að byggja líf
sitt upp á ný; safna minningabrotum
og setja þau saman með óhjákvæmileg-
um uppgjörum, er til að mynda fela í
sér reikningsskil við eiginmann sinn og
hliðarspor í formi Önnu Kristjáns-
dóttur-ígildis; konu með kynáttunar-
vanda.
Brotið orðfæri er því dagskipunin og
leggur sagan þar af leiðandi sköpunar-
legar byrðar á herðar lesandans og
krefst þess að hann lifi sig inn í og tak-
ist á við (e.t.v. líkt og Helene) frásögn-
ina. Frásögn sem Kathrin byggir á eigin
reynslu. En fyrir nokkrum árum varð
hún fyrir áþekkri upplifun og þurfti að
takast á við svipaðar kringumstæður og
hin uppdiktaða persóna; byggja sig upp
á nýtt, innilokuð í líkama framandi
manneskju sem hvorki hefir almenni-
lega stjórn á líkama né tungu.
Ekkert tilfinningaklám
Bókarýnendur hafa margir hverjir
hrósað bókinni fyrir að falla ekki fyrir
vasaklútablæti og tilfinningaklámi með
tilheyrandi orðagjálfri. Í slíka gryfju
væri auðvelt að falla. Sagan er enda
blessunarlega laus við allt slíkt, án þess
þó að spyrða megi hana við þýskt stál
og hraðbrautalagningu. Bókin telst
vera hnitmiðuð og uppfull af frumlegri
orðnotkun og orðasamsetningum
ásamt því að miðla hrífandi, átakamik-
illi og áhrifaríkri frásögn af nýju upp-
hafi; núllpunkti í tilverunni. Ríma slík-
ar vangaveltur óneitanlega við sögu
þýsku þjóðarinnar. En það er önnur
ella …
Núllpunktur,
umsnúningur
tilverunnar
Kathrin Schmidt hlaut á dögunum
Þýsku bókmenntaverðlaunin
Eftir Ólaf Guðstein Kristjánsson olafurgudsteinn@googlemail.com
É g fór á bókamarkað fyrir nokkrum árum og keypti gamla bók, Ríki Skagfirðingaeftir Magnús Jónsson. Hún fór beint upp í skagfirsku hilluna og beið þar. Svo ísumar heltók Sturlungaöldin mig en reyndar byrjaði áhuginn að grassera með
Óvinafagnaði Einars Kára. En þarna stóð ég við bókahilluna og tók Skagfirðingana niður
af rælni og komst að því að það var ekki búið að skera upp úr bókinni. Nú, ég fór að reyna
að kíkja uppundir blaðsíðurnar og sá að þarna var eitthvað spennandi á ferð og ég náði
mér í hníf og skar upp Skagfirðingana og viti menn; þarna var verið að fjalla um
Sturlungaöld og þá aðallega atburði sem tengjast Skagafirði. Og það er ekki að orðlengja
það, ég sökk ofan í þessa gömlu bók og uppgötvaði fljótt að ég var staddur þar í sögunni
að veldi Ásbirninga var fallið. En það var svo sem nóg eftir af stóratburðum eins og
Flugumýrarbrenna. Þegar ég hafði lesið Skagfirðinga upp til agna varð ég að byrja á byrj-
uninni og þá kemur til leiks bókin Ásbirningar, sem Magnús skrifaði líka og kom út 1938.
Það má því segja að ég hafi lesið mig í gegnum Sturlungaöldina eins og fótboltaleik í sjón-
varpinu; horft fyrst á seinni hálfleikinn og svo á þann fyrri í endursýningu! Bókin Ás-
birningar hefst með sálmaskáldinu Kolbeini Tumasyni. Svo er farið yfir helstu atburði;
Örlygsstaðabardaga og Haugsnesfund, bardagann þar sem um 100 manns féllu „fyrir
sunnan Djúpadal á skriðunni“ fimmtudaginn 19. apríl 1246. Þessar bækur Magnúsar eru
einstaklega aðgengilegar. Hann rekur söguna, vitnar beint í Sturlungu öðru hvoru, dreg-
ur sínar ályktanir og umfram allt kemur huganum á flug og maður gleymir sér … Ég er
kominn norður í Blönduhlíð og sit í morgunskímunni á hlaðinu á Miklabæ. Gissur og
Kolbeinn ungi koma æðandi yfir Vötnin og ég hugsa: Hvernig var þetta?
Lesarinn Eyþór Árnason skáld og sviðsstjóri
„Náði mér í hníf og skar
upp Skagfirðingana“
Saga Einars Kárasonar kveikti áhugann.
E
f maður hefur ekki gaman af
því sem maður er að gera á
maður að finna sér eitthvað
annað við að iðja. Og ef mað-
ur les bók sem manni finnst þraut að
komast í gegnum á maður að leggja
hana frá sér – nema auðvitað maður sé
í launaðri vinnu við að lesa hana. Þá
ber manni skylda til að klára en fagnar
líka ógurlega þegar þeirri baráttu er
lokið.
Um daginn las ég bók eftir nýja nób-
elsverðlaunahafann í bókmenntum
Hertu Müller. Ennislokkur einvaldsins
heitir hún og er eina bók nóbelsskálds-
ins sem hefur komið út í íslenskri þýð-
ingu. Allt var þetta nú vel og snyrtilega
gert hjá Hertu. Hún dró upp hverja
myndrænu lýsinguna á fætur annarri af
manneskjum og umhverfi þeirra – og
lýríkin var þarna líka. Þetta var bara
allt svo einstaklega kuldalega saman-
sett og vélrænt að á mig sótti drungi
sem ágerðist eftir því sem á verkið
leið. Það var ekkert gaman að lesa
bókina. Og þótt ég segi að ég hafi lesið
bókina um daginn þá er það engan
veginn nákvæmt orðalag því ég var
þrjú kvöld að
brjótast í gegn-
um hana. Í dag
gæti ég ekki
endursagt efnis-
þráð bókarinnar
þótt ég ætti líf
mitt að leysa. En
ég tel reyndar að
ég sé ekki ein á
báti þar. Ennis-
lokkur einvaldsins er nefnilega ein af
þeim bókum þar sem maður er sífellt
að glata þræðinum og verður fyrir vik-
ið ráðvilltur.
Ég þekki fólk sem finnst það nánast
bera vott um greindarskort að halda
því fram að maður eigi að hafa gaman
af bókinni sem maður er að lesa þá
stundina. Þetta fólk sér mikla dýpt í
því sem við hin köllum leiðindi. Og
það leggst í endalausar spekúlasjónir
um hina djúpu merkingu leiðindanna.
Já, það notar beinlínis það orðalag að
bókin sem það hafi verið að lesa hafi
vissulega verið leiðinleg en sé um leið
afar djúp og merkileg. Ósjálfrátt kipp-
ist maður við og hugsar með sér hvort
það geti verið að maður sé manneskja
sem hafi enga sálardýpt þar sem manni
sé ómögulegt að skynja þá þroskuðu
dýpt sem felst í leiðindunum.
Því fylgir innilega ljúf tilfinning að
lesa bók sem manni finnst góð. Maður
hefur unun af lestrinum jafnvel þótt
höfundurinn sé að lýsa harmi og sorg-
um. Það er einfaldlega svo gaman og
þroskandi að lesa bækur sem rata til
manns og því fylgja engin leiðindi. Og
það er svo mikið til af bókum að það er
alveg óþarfi að ljúga því að sjálfum sér
að þegar manni leiðist lestur sé maður
að lesa djúpa speki frá höfundi sem sé
svo miklu gáfaðri en maður sjálfur.
Dýptin
í leiðind-
unum
Þetta
fólk sér
mikla dýpt
í því sem við
hin köllum
leiðindi.
Orðanna
hljóðan
Kolbrún Bergþórsdóttir
kolbrun@mbl.is
,