SunnudagsMogginn - 28.03.2010, Blaðsíða 18

18 28. mars 2010
Þ
etta er spennandi eldgos,“ segir Haraldur Sig-
urðsson eldfjallafræðingur. „Það var mikið
forspil með þessum skjálftum sem hafa verið
undir Eyjafjallajökli í mánuð. Þeir voru lengst
af djúpt, á fimm til tíu km dýpi, en síðasta fimmtudag
grynnkaði á þeim, skjálftarnir færðust ofar, upp í fjög-
urra, tveggja og eins kílómetra dýpi, og jafnvel minna
en það. Ég bloggaði einmitt um það á bloggsíðu minni,
á blogginu ykkar, sýndi að þeir væru að færast ofar, og
kastaði fram þeirri spurningu hvort kvika væri að koma
upp á yfirborðið. Svo byrjaði eldgosið tveim dögum
seinna.“
Haraldur segir að það hafi verið vitað í mánuð að mikil
kvika væri á ferðinni, sem lægi djúpt og hefði ekki
grynnkað á fyrr en um miðja vikuna. „Þetta byggðist á
gögnum Veðurstofunnar. Þar er frábært kerfi, sem safnar
gögnum um jarðskjálfta og birtir í töfluformi á bloggsíð-
unni. Það er heimsmet hvað Veðurstofan safnar fínu efni
og kemur því frá sér um leið og það gerist – þetta er
sjálfvirkt kerfi, sem allir geta séð, en svo er annað mál að
vinna úr því.“
Eldgosið sem hófst um síðustu helgi byrjaði lítið, að
sögn Haraldar. „Þetta er 250 metra löng sprunga, en ég
minni á að sprungan var 25 kílómetra löng í gosinu í
Skaftáreldum árið 1783 þegar móðuharðindin skullu yf-
ir. Framleiðnin af kviku upp úr jörðinni er tengd stærð
gosopsins eða lengd sprungunnar og þetta er því lítið
gos.“
Ferðamannagos
Haraldur fór að gosstöðvunum síðdegis á fimmtudag.
„Þá var frekar að draga úr gosinu. Kvikan kemur af
fimm til tíu kílómetra dýpi. Það er engin kvikuþró
grunnt undir Eyjafjallajökli, sem er mikilvægt að vita,
og við vitum líka að efnasamsetningin er svipuð og í
Surtsey. Ef þú skoðar landakort, þá séðu að Eyjafjalla-
jökull, Vestmannaeyjar og Surtsey mynda línu, sem er
áframhald eystra gosbeltis Íslands; hún liggur frá Eyja-
fjallajökli út í sjó og um Vestmannaeyjar og endar í
Surtsey. Þessi kvika er skyld þeirri sem kemur upp í
Vestmannaeyjum og Surtsey. Hún kemur úr möttli
jarðar, sem er undir jarðskorpunni, á um 20 kílómetra
dýpi. Þaðan kemur hún upprunalega. Hún hafði stað-
næmst síðasta mánuð og hlaðist upp á fimm til tíu kíló-
metra dýpi. Sem sagt, kvikan er komin djúpt að.“
Erfitt er að segja til um framhaldið. „En það er
spennandi að hraunið rennur í mjög mjórri rennu niður
Hrunagil í áttina að Þórsmörk. Það er komið hálfa leið
niður í Þórsmörk. Ef það heldur áfram í daga eða vikur,
þá fer það út á Krossáreyrar og breiðist þar út, kannski
niður að Básum og skálanum. Þá verður barátta á milli
hraunsins og Krossár, mikil orrusta, því þegar hraun
rennur út í stóra á verða miklar gufusprengingar og við
það myndast aska. Það yrði mikið sjónarspil. Þá yrði
hætt við að Krossá og aðrar ár að austan stífluðust,
hraunstífla myndaðist yfir eyrarnar. Þá safnast vatnið
fyrir og brýtur sér svo leið yfir hraunstífluna. Það verð-
ur spennandi að fylgjast með því. En til allrar hamingju
er þetta ekki á svæði, þar sem mikið er af mann-
virkjum, og engin hætta þannig séð – sem gerir þetta að
ferðamannagosi.“
Krossá í fastan farveg
Hann segir að á meðan hraunið renni á eyrunum spilli
það ekki náttúruperlunni Þórsmörk. „Krossá flæmist
yfir eyrarnar og þess vegna er þar enginn gróður, bara
möl og grjót. Hraunið sem rennur ofan á myndar bara
varanlegt slitlag – þá er búið að innsigla eyrarnar með
hrauni. Það hefði þau áhrif að Krossá myndi finna sér
varanlegan farveg en ekki flæmast yfir allt. Og það get-
ur verið jákvætt. Sennilega fyndi hún sér farveg alveg
við norðurhlíðina í Þórsmörk. En það eru bara vanga-
veltur.
Gróðurinn er hins vegar allur í hlíðunum og hraunið
nær ekki þangað. En það kemur náttúrlega gas frá
kvikunni, töluverður brennisteinn er í því, sem kemur
úr stróknum. Sá brennisteinn myndar úða af brenni-
steinssýru, sem berst undan vindi og getur náttúrlega
haft áhrif. En þetta er það lítið að sennilega skapast
ekki nein hætta af því.“
Einu spjöllin sem hafa verið af gosinu hingað til varða
gönguleiðina yfir Fimmvörðuháls, að sögn Haraldar.
„Gönguleiðin liggur undir eldstöðinni. Það er sér-
kennilegt að ganga þarna, því stikurnar enda undir
hrauni – ein stika var alveg við hraunið. En þá verður
gönguleiðin bara meira spennandi – vestur fyrir hraun-
ið, í kringum það og niður Marinsheiði, sem er gamli
vegurinn. Það gerir gönguleiðina bara fjölbreyttari.“
Sér engin tengsl við Kötlu
Haraldur segir afar litlar líkur á því sprungan lengist.
„Yfirleitt byrja gos sterk og dvína. Það er sjaldgæft að
þau byrji lítil og stækki. Ég tel að sprungan verði ekki
lengri og af þeim sökum tel ég að ekki fari að gjósa
undir jöklinum. Enn er töluverð fjarlægð frá sprung-
unni að jöklinum. Óttast var að sprungan næði undir
hann, bræddi hann og ylli flóðum. En ég sé enga ástæðu
til að hafa áhyggjur af því.“
Einnig hefur verið rætt um að Kötlugos fylgi mögu-
lega í kjölfarið. „Já, það er nú það,“ segir Haraldur.
„Það hefur verið rætt um að stundum hafi komið
Kötlugos skömmu eftir gos í Eyjafjallajökli. Þá er
spurningin hvort það sé tilviljun eða orsök og afleiðing.
Ég sé ekki nein tengsl þar á milli. Kvikan sem kemur
þarna upp er ekki sú sama og við höfum séð í Kötlu.
Kvikan í Kötlu er sérkennileg með hátt títan og járn.
Hvergi í heiminum er til hraunkvika með jafnmikið tít-
an og í Kötlu, 5% títan, sem er verðmætur málmur. Það
er bara dýrt að vinna hann úr berginu.
Kvikan í öllum eldfjöllum hefur viss efnafræðileg
einkenni, sem eru eins og fingraför – hvert eldfjall hef-
ur sitt fingrafar. Við getum fundið ösku í hafi og greint
hvort hún er úr Öskju eða Kötlu. Þetta er eins og erfða-
greining. Hvert fjall hefur sinn persónuleika hvað
snertir efnafræðina. Og annar persónuleiki kemur fram
í Eyjafjallajökli en Kötlu. Enginn veit hvað gæti gerst,
en ég sé ekki ástæðu til að halda því fram að þetta sé
forspil fyrir Kötlu. Ég bendi líka á að engin óvenjuleg
skjálftavirkni er í Kötlu eða í Goðabungu, sem er á milli
Eyjafjallajökuls og Kötlu, austan Fimmvörðuháls.“
Sprengingar í hrauninu
Hraunfossinn er einstæður sem myndaðist. „Hann er
200 metra hár og 50 metra breiður, mesti hraunfoss
sem ég hef vitað af,“ segir Haraldur. „Sprungan er mjög
nálægt fjallsbrúninni niður í Þórsmörk, hún er það
norðarlega á Fimmvörðuhálsi, um 200 metra frá brún-
inni. Hraunið byrjaði fljótt að renna þarna niður í Hru-
nagljúfur og það er Hrunaá – ég vil helst að fellið nýja
verði kallað Hrunafell, því það myndast í miðju hruni.
En það eru aðrir sem ráða því hvaða nafn verður fyrir
valinu.
Hraunelfan fellur niður í gljúfrið og þar er mikil snjó-
fönn og ís. Þegar hraunið þekur ísinn, 1.150 til 1.200
stiga heitt, þá bráðnar allur ísinn og snjórinn í hvelli.
En þar sem hann er undir hrauni, þá myndast mikill
þrýstingur í þessum gufupúða, sem hraunið liggur á,
þangað til þrýstingurinn verður svo mikill að hann
sprengir af sér hraunið í gufusprengingu. Þá tætist
hraunið upp í ösku og kastast upp á barmana á gljúfr-
inu. Það eru sprengingar sem tengjast ekkert eldstöð-
inni sjálfri, heldur endanum á hrauninu. Þessar spreng-
ingar færast neðar og neðar í gljúfrinu, eftir því sem
hraunið rennur lengra. Þær eiga eftir að halda áfram og
verða jafnvel enn meiri, ef hraunið rennur út í Krossá.“
Bæta þarf aðgengi
Búast má við að margir leggi leið sína að eldgosinu um
’
Þegar hraunið þekur ísinn,
1.150 til 1.200 stiga heitt, þá
bráðnar allur ísinn og snjórinn
í hvelli. En þar sem hann er undir
hrauni myndast mikill þrýstingur í
þessum gufupúða, sem hraunið liggur
á, þangað til þrýstingurinn verður
svo mikill að hann sprengir af sér
hraunið í gufusprengingu. Þá tætist
hraunið upp í ösku og kastast upp á
barmana á gljúfrinu.