SunnudagsMogginn - 29.08.2010, Blaðsíða 48

48 29. ágúst 2010
Á
meðan landsmenn nutu
loftslagsbreytinga í sumar
geisaði umræða á síðum
blaðanna um málfar – í kjöl-
far ádrepupistils Ásgríms Angantýs-
sonar í Víðsjá hinn 6. júlí, sem gerði
hlustendum grein fyrir að íslenskan
hefði breyst frá því í heiðni. Þess
vegna þyrfti að forðast einfeldnings-
legar hugmyndir um málvöndun sem
byggðust á að til væri hin eina rétta og
forna gerð tungumálsins. Tungumálið
hefði aldrei staðnað og við töluðum
ekki eins og landnámsmenn þó að við
læsum Íslendingasögur vandræðalítið.
Í kjölfar pistils Ásgríms hafa ýmsir
tekið til máls og umræðan farið út um
hvippinn og hvappinn, aðallega
hvappinn eins og þegar Davíð Þór
Jónsson þrágrínaðist með það í Frétta-
blaðinu að nú væri réttast að taka upp
baráttu gegn norðlensku sem sérstöku
framburðarlýti. Grín hans gekk svo
langt að Tryggvi Gíslason þurfti að
vinda ofan af því. Aðrir, á borð við
Þorgrím Gestsson og Þór Stefánsson,
hafa glímt við erindi Ásgríms innan
hefðbundnari marka.
Umræða um tungutak er til vitnis
um almennan áhuga. Skömmu eftir að
Ásgrímur las pistilinn var ég uppi á
hálendinu við friðsælt og fengsælt
veiðivatn ásamt nokkrum vinum. Hið
nýstárlega erlenda regn buldi lóðrétt á
vatnsfletinum en í suðvestri braust
sólin í gegnum skýjaflókann og upp-
lýsti okkur í öllum regnbogans litum.
Við þessar aðstæður ræddum við vanda
íslenskrar málræktar á vorum dögum í
ljósi Víðsjárpistilsins – á milli þessi
sem við hældumst um yfir því að vera
þarna frekar en til dæmis á úrslitaleik
HM í Suður-Afríku. Okkur þótti sem
sú bókstafstrú sem gerð var að skot-
spæni í pistlinum ætti sér engan mál-
svara vegna þess að málvöndun snýst
ekki um að kappkosta að segja það eitt
sem fornmenn hefðu getað sagt. Hún
snýst um að rækta orðin og merkingu
þeirra. Hún snýst um að reyna að
vanda sig eins og þykir sjálfsagt á öðr-
um sviðum, hvort sem fólk byggir hús
eða spilar fótbolta.
Eins og alltaf þegar talið berst að
málfari kom upp atriði sem einn okkar
hafði tekið eftir og látið fara í taug-
arnar á sér til marks um hugsunarlausa
málnotkun: Hvernig fólk notar nafn-
orðið von og sögnina að vona. Hann
rakti dæmi þess að í mæltu máli ætti
fólk von á óveðri, slysum og jafnvel
landskjálftum. Þetta þótti honum sam-
ræmast illa þeirri merkingu sem er
fólgin í því að vona og rifjaði upp
þrenningu Páls postula í Korintubréf-
inu um trú, von og kærleika, sem festi
rætur í hjörtum hér norður frá nokkru
eftir að landnámsmenn hófu að tala
hið lýtalausa fornmál. Við vorum strax
tilbúnir að taka undir að þetta væri
ónákvæmt og til marks um að fólk
fletti út merkingu þess að vona til
samheitis við það að búast við. Og ég
fór að hugsa um næsta tungutakspistil
sem skyldi helgaður baráttu fyrir von-
inni.
Upp úr djúpgerðum málsins læddust
þó efasemdir. Gutlaði ekki á dæmum
þess að von manna beindist að hinu
neikvæða? Við tókum fram símann í
háfjallakyrrðinni og fórum á ritmáls-
og textasöfn Orðabókarinnar á arna-
stofnun.is. Í 26. Passíusálmi fundum
við: „Sá þjón á von hins verra.“ Í
Biblíunni og Egils sögu var ófriðar von.
Þessi dæmi drógu snarlega úr bar-
áttugleði okkar því sá málvöndunar-
maður er torfundinn sem treystir sér
til að hjóla í þessar fyrirmyndir. Samt
voru rökin óvenju haldgóð. Vonin
hlaut í eðli sínu að vera á hið góða og
bjarta sem dregur okkur áfram í gegn-
um þrengingar og myrkviði í lífsins
táradal. Það eina sem ekki féll að skot-
heldum rökunum var málið sjálft.
Skýringar á þessari togstreitu rökhugs-
unar og raunveruleika er kannski að
leita á bókahillunni hjá Ásgeiri Blön-
dal. Í Orðsifjabókinni rekur hann upp-
runa vonarinnar til wens á gotnesku
og wan í fornháþýsku, orða sem
merkja: tilgáta, hugsun, vænting. Þar
með verður grunnur orðsins von víð-
feðmari. Þó að þetta orð hafi verið haft
um þá von sem Páll tengdi við trúna
og kærleikann sem fellur aldrei úr gildi
hefur hin almennari merking um að
vonin tengist hugmyndum okkar um
það sem getur gerst, hvort sem það er
gott eða slæmt, lifað áfram eins og
dæmin sanna. Hér sem víðar er því
skynsamlegt að ganga hægt fram með
rökhugsun að vopni gegn málvenjum.
Slíks var von
’
Málvöndun snýst
ekki um að kappkosta
að segja það eitt sem
fornmenn hefðu getað sagt.
Eins og sjá má á þessum rúnasteini frá 8. öld áttu menn títt von á ófriði.
Tungutak
Gisli Sigurdsson
gislisi@hi.is
Þ
að er áhorfsmál og jafnframt
eðlilegt deiluefni hvort hlut-
verk listar er að endurspegla á
einhvern hátt raunveruleika
eða kryfja samtíma sinn. Eins má velta
fyrir sér hvort yfir höfuð eigi að gera þá
kröfu til listar að hún hafi eitthvert hlut-
verk hverju sinni. Þó leyfir ofanritaður
sér að halda því fram, þótt ekki sé það
mjög storkandi yfirlýsing, að sjaldan sé
áhrifamáttur listar meiri en þegar hún
fær áhorfanda til að sjá umhverfi sitt eða
tíðaranda í öðru ljósi eða jafnvel endur-
skoða afstöðu sína. Það er ljóst að þeir
sem áhuga hafa á þjóðfélagsmálum og
leitast við að skynja samtíma sinn geta
bundið vonir við komandi leikár. Stóru
leikhúsin á höfuðborgarsvæðinu kynntu
nýlega dagskrá sína og markmið. Þar
rekur hvert þrekvirkið annað og það er
ljóst að leikhúsin ætla ekki að láta sitt
eftir liggja þegar kemur að því að gera
upp íslensku lygina – efnahagslegt, póli-
tískt en fyrst og fremst heimspekilegt
gjaldþrot þjóðfélagsins sem eftirminni-
lega skall til jarðar þegar Geir Haarde,
þáverandi forsætisráðherra, bað hið
æðsta vald um náð í sjónvarpsútsendingu
6. október árið 2008. Tinna Gunnlaugs-
dóttir þjóðleikhússtjóri gefur tóninn í
ávarpi sínu í kynningarbæklingi frá leik-
húsinu þegar hún segir að „öll verkin
eigi við okkur brýnt erindi“. Hún bætir
við að þau kallist hvert með sínum hætti
á við samtíma okkar og þær spurningar
sem Íslendingar hafa staðið frammi fyrir
að undanförnu. Magnús Geir Þórðarson,
leikhússtjóri Borgarleikhússins, tekur í
sama streng í sínu ávarpi og segir að
Borgarleikhúsið vilji vera „leikhús sem
leggur lóð á vogarskálar þjóðfélags-
umræðunnar“. Borgarleikhúsið réðst
jafnframt í það mikla verk að lesa alla
Rannsóknarskýrslu Alþingis upp í kjölfar
útgáfu hennar. Það verður ekki túlkað
öðruvísi en í samræmi við orð leikhús-
stjórans – leikhúsið ætlar að hafa áhrif og
taka þátt. Verkin sem sett verða upp í
báðum leikhúsunum ættu að höfða til
þeirra sem hafa velt stöðu mála á Íslandi
alvarlega fyrir sér og er umhugað um að
komast til botns í þeim og vilja ekki láta
sér nægja að éta upp viðtekin hugtök og
frasa úr fjölmiðlum.
Ótal spurningar
Þessu ber að fagna. Það er jákvæð hlið á
þeim hörmungum sem hér hafa dunið
yfir – við lifum í mun meira spennandi
og áhugaverðara þjóðfélagi en við gerð-
um. Það er í fyrsta skipti í langan tíma
raunveruleg ástæða til að hugsa og tala
um hluti. Góðærið var vafalaust eitt inn-
takslausasta og í sjálfu sér óáhugaverð-
asta tímabil í sögu þessarar þjóðar. Og er
þá mikið sagt. Við lifðum í samfélagi þar
sem ekkert var að segja og tilefnislaust
að hafa rödd. Nú hins vegar, ef rétt er
haldið á spöðunum, hefur leikhús á Ís-
landi tækifæri til að blómstra og öðlast
aukinn þunga og kraft. Spurningarnar
sem brenna á vörum fólks eru óteljandi
og jafnvel má segja að skapast hafi nýir
markhópar fyrir leikhúsin.
Það á ekki síst við leikverk eins og En-
ron sem Borgarleikhúsið mun frumsýna
hinn 23. september. Færa má rök fyrir
því að það sé með umtalaðri verkum í
veröldinni í dag enda ekki á hverjum
degi sem leikrit sem byggir á gjaldþroti
orkufyrirtækis í Texas slær í gegn. Ljóst
er að leikverkinu er ætlað að hreyfa við
íslenskum leikhúsgestum enda minnir
Enron-hneykslið um margt óþægilega á
blekkinguna, geggjunina og hömluleysið
í kringum vöxt og hrun íslenska fjár-
máladraumsins.
Það verður forvitnilegt að fylgjast með
því í hvaða jarðveg verkið mun falla hér
á landi. Viðfangsefnið ætti að vekja at-
hygli fólks – fjármálatengt dramb og
hrun. Enron fékk einstaklega góða dóma
þegar það var frumsýnt í London síðasta
sumar og hefur gengið sérstaklega vel
þar. Það var svo frumsýnt á Broadway í
apríl í ár en sýningum var hætt eftir
rúmlega viku. Talið er að vond gagnrýni í
stórblaðinu New York Times hafi þar gert
Áleitnar
spurningar
og klassík
Stóru leikhúsin á höfuðborgarsvæðinu leggja á
komandi leikári áherslu á verk sem varða ís-
lenskan samtíma og klassísk þrekvirki. Borgar-
leikhúsið sýnir Enron í september, eitt umtal-
aðasta leikverk heims í dag, og Þjóðleikhúsið
sýnir Alla syni mína eftir Arthur Miller í byrjun
næsta árs. Minna er um ný íslensk leikverk á
fjölunum.
Halldór Armand Ásgeirsson haa@mbl.is
Lesbók