Morgunblaðið - 12.02.2010, Blaðsíða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 12. FEBRÚAR 2010
Skiltið lagfært Viðgerðarmenn gera við skilti á byggingu Icelandic Group í Borgartúni. Icelandic Group er eitt tíu stærstu sjávarútvegsfyrirtækja heims en blikur eru á lofti í rekstrinum.
Golli
ÓLAFUR Ragnar Grímsson,
forseti Íslands, kom af stað högg-
bylgju innan fjármálageira
heimsins með því að kalla ís-
lensku þjóðina til atkvæða-
greiðslu um það hvort skattgreið-
endur eigi að taka á sig skuldir
vegna Icesave-reikninga Lands-
bankans. Þá gerðist það í fyrsta
skipti í þessari alþjóðlegu fjár-
málakreppu, að svo virtist sem
þjóð væri að hafna því að „hið op-
inbera“ tæki á sig skuldir. Að
þjóð ætlaði að hafna því að gera skuldir einka-
fyrirtækis að skuldum þjóðarinnar. Á sama tíma
ætluðu tvær aðrar evrópskar þjóðir, Bretar og
Hollendingar, að krefjast þess að umræddar
skuldir yrðu greiddar.
Evrópskir fjölmiðlar (ekki síst þeir hægri-
sinnuðu, sem og viðskipta- og fjármálamiðl-
arnir) lýstu vanþóknun sinni þegar þeir áttuðu
sig á því hve fáránlegar kröfur ríkisstjórna land-
anna tveggja eru. Þeir sökuðu ríkisstjórnirnar
tvær um að vera harðbrjósta. Mönnum varð
hugsað til Shakespeare-persónunnar Shylocks,
okurlánarans í Kaupmanninum frá Feneyjum,
sem krafðist punds af holdi af þeim sem skuld-
uðu honum fé en gátu ekki endurgreitt.
Sannarlega eru þessar ríkisstjórnir harð-
brjósta. Og þær eru líka okurlánarar: þær krefj-
ast 5,5% vaxta á sama tíma og Evrópusam-
bandið (sem er undarlega þögult um málefni
Íslands) lánar Ungverjalandi fé á 2% vöxtum og
stórveldin lána eigin bönkum fé því sem næst
vaxtalaust.
En ólíkt Shylock hafa hvorki Bretar né Hol-
lendingar lánað íslenskum skattborgurum neitt!
Skuld Icesave er ekki skuld sem hið opinbera
stofnaði til heldur einkaaðilar. Hvað gerðist eig-
inlega?
Þegar þetta litla fiskimannasamfélag – sem er
álíka fjölmennt og meðalstór borg í Bretlandi –
gerðist aðili að EES, hófu menn að losa höft á
fjármálastarfsemi. Fámennur hópur frammá-
manna, bankamanna og hægrisinnaðra stjórn-
málamanna notfærði sér miskunnarlaust þessa
nýju stöðu. Settur var saman afar rýr lagabálk-
ur sem gerði bönkunum kleift að hefja starfsemi
á alþjóðavísu. Starfsemi þeirra tútnaði út og
varð á skömmum tíma meira en áttföld þjóð-
arframleiðsla Íslands. Í reynd fóru 90% af starf-
semi íslensku bankanna fram erlendis, mest í
Bretlandi og Hollandi.
Til þess að opna útibú í löndum Evrópusam-
bandsins urðu íslensku bankarnir að uppfylla
skilyrði tilskipunar Evrópusambandsins 94/19/
EC þar sem sérhvert land er skyldað til að
koma á fót „innistæðutryggingakerfi“. Það er
tryggingasjóður í heimalandinu, sem fjármagn-
aður er með hluta þeirra fjármuna sem lagðir
eru inn á reikninga viðkomandi fjármálafyr-
irtækis og er ætlað að tryggja innistæður sem
nemur 20000 evrum. Íslenski innistæðutrygg-
ingasjóðurinn tryggir ekki nema lítinn hluta af
þessum innlánum bankanna, en
menn mátu það svo að ólíklegt
væri að eignir þeirra allra gufuðu
upp samtímis.
Var íslenski innistæðutrygg-
ingasjóðurinn ef til vill mjög veik-
burða? Var eftirlitið með honum ef
til vill sérstaklega lélegt? Richard
Portes, forseti Royal Economic So-
ciety var ekki þeirrar skoðunar.
Hann skrifaði í opinberri skýrslu
árið 2007 : «The institutional and
regulatory framework appears
highly advanced and stable. Ice-
land fully implements the directi-
ves of the European Union’s Financial Services
Action Plan (unlike some EU member states)».
Þetta var «well informed common wisdom»,
hin vel upplýsta almenna viska fjármálaheims-
ins, greining sem einn glæsilegasti fulltrúi hans,
Breti sem orðaður hefur verið við Nób-
elsverðlaunin, bauð almenningi uppá.
Þótt hægt sé að skilgreina bankastarfsemi
sem fyrirtæki á markaði má ekki gleyma að
þessi geiri sinnir einnig mikilvægu þjónustu-
hlutverki. Bankakerfið sinnir því hlutverki að
sjá um almenna greiðslumiðlun, sem þýðir að ef
hún leggst af hætta peningar, sem sú verð-
mætaskráning sem mest sátt er um, að vera í
umferð.
Ísland brást við bankakreppunni eins og önn-
ur ríki og var raunar með þeim fyrstu. Var inni-
stæðutryggingasjóðurinn þar of veikburða til að
geta tryggt innistæðurnar? Íslenska rík-
isstjórnin hækkaði strax ábyrgðina gagnvart
sparifjáreigendum. En hún hafði ekki sama bol-
magn og stóru þjóðirnar til að lána innlendum
bönkunum gríðarlegar upphæðir til að bjarga
þeim. Þá greip breska ríkisstjórnin til sinna
ráða og gerði tvennt í einu: Hún gerði eignir ís-
lensku fjármálafyrirtækjanna upptækar og
bauð þeim Bretum sem áttu innistæður í Ice-
save tryggingu. Sama gerði ríkisstjórn Hol-
lands.
Bar þessum þremur ríkisstjórnum einhver
lagaleg skylda til að hækka innistæðutrygg-
inguna upp fyrir þá upphæð sem innistæðu-
tryggingasjóðurinn réð við að greiða þeim sem
lögðu inn á reikninga hjá Icesave? Tilskipun
Evrópusambandsins sem fjallar um þetta efni
(94/19/EC1) er alveg afdráttarlaus um þetta at-
riði: Svarið er Nei!
„Tilskipun þessi getur ekki gert aðildarríkin
eða lögbær yfirvöld þeirra ábyrg gagnvart inni-
stæðueigendum ef þau hafa séð til þess að koma
á einu eða fleiri kerfum viðurkenndum af stjórn-
völdum...“
Ég var eftirlitsaðili, svokallaður „shadow re-
porter“ fyrir þingflokk Græningja á Evr-
ópuþinginu, í bæði skiptin sem breytingar voru
gerðar á tilskipun 94/19/EC. Í þeirri vinnu kom
aldrei til greina að endurskoða það grundvall-
aratriði að opinberir aðilar skuli ekki gangast í
ábyrgð fyrir skuldir einkaaðila.
Ríkisstjórnir Íslands, Bretlands og Hollands
höfðu auðvitað fullan rétt til að bæta það sem
uppá vantaði til að innistæðutryggingasjóðirnir
á hverjum stað nægðu. Þegar kreppan skall á
var það jafnvel skylda þeirra að gera það, koma
þannig í veg fyrir ólgu í þjóðfélaginu og viðhalda
efnahagslegum og þjóðfélagslegum stöðugleika
innanlands. En það var stjórnvaldsákvörðun
sem tekin var með lýðræðislegum hætti í hverju
landi fyrir sig.
En ríkisstjórnir Bretlands og Hollands gengu
jafnvel enn lengra. Þær ákváðu að nota opinbert
fé til að endurgreiða þeim íbúum sínum, sem
lagt höfðu inná Icesave, áætlað tap „þeirra“.
Þetta var mun meira fé en það sem hægt var að
greiða úr íslenska innistæðutryggingasjóðnum
(nokkuð sem þeim var heimilt og þeim bar
sennilega skylda til sbr. það sem sagt er að of-
an). Að þessu loknu gerðu ríkisstjórnir Bret-
lands og Hollands þá kröfu á hendur íslensku
ríkisstjórninni, að hún endurgreiddi þeim það
sem þær höfðu greitt. Greitt sínum eigin íbúum,
ekki Íslendingum! Þær ætluðu með öðrum orð-
um að breyta þessum einkaskuldum Icesave í
opinberar skuldir íslensku þjóðarinnar.
Það er auðvelt að reikna þetta út. Ef fallist
væri á þetta, myndi hver einasti Íslendingur,
þar á meðal ungbörn, gamalmenni og atvinnu-
leysingjar, þannig sitja uppi með 10.000 evra
skuld á himinháum vöxtum, verða í stuttu máli
skuldsett fyrir lífstíð, jafnvel í nokkrar kyn-
slóðir. Í Suður-Ameríku er talað um „peonaje“:
smábóndann sem skuldar auðugum landeiganda
fé allt sitt líf og er í rauninni haldið í ánauð, svip-
að og tíðkaðist á miðöldum.
Þetta er ástæðan fyrir því að Íslendingar rísa
upp í fullum rétti. Og þetta er ástæðan fyrir því
að menn fyllast vanþóknun í Evrópu. En burt-
séð frá tilfinningalegum viðbrögðum verður að
minna á að slík krafa á sér nákvæmlega enga
lagastoð, eins og dæmin sanna: Ríki þurfa ekki
að standa skil á neinu, nema að „koma á fót og
samþykkja innistæðutryggingasjóð“. Og það er
af þeim ástæðum sem taldar voru upp hér að
framan. Vilji Íslendingar tryggja umfram
skyldu, þá er þeim frjálst að gera svo, en þá er
ekki annað en sanngjarnt að leggja málið í þjóð-
aratkvæðagreiðslu.
Ríkisstjórnir Bretlands og Hollands geta í
rauninni ekki gert annað en að grípa til lagabók-
stafsins og reynt að halda því fram að „sérlega
vítavert gáleysi“ hafi verið viðhaft varðandi eft-
irlitsskyldu íslenskra yfirvalda. Tilvitnunin í
skýrslu Portes sem vísað var í hér að framan
bendir til að menn hafi flotið sofandi að feigð-
arósi. Því vissulega var um vítavert gáleysi að
ræða, en það var hins vegar hvorki meira né
minna en gáleysi flestra ríkisstjórna og stofn-
ana í heiminum sem þá voru hugfangnar af
þeirri tálsýn að „markaðurinn myndi stilla sig af
sjálfur“. Ábyrgðin vegna þessa dreifist því
sannarlega á marga aðila og auðvelt væri að sjá
fyrir sér að henni yrði dreift hlutfallslega. Fram
hefur komið að hinar „dyggðugu og varkáru“
ríkisstjórnir Breta og Hollendinga hafi á sínum
tíma haft ákveðnar efasemdir um Icesave og
talið að innistæður íbúa í sínum löndum væru
betur tryggðar hjá þeim en á Íslandi. Spurn-
ingin er, hvort þeim var heimilt að bregðast við?
Hvað var þeim í rauninni heimilt að gera, sem
„gistiríki“ Icesave?
Svarið er skýrt. Tilskipun 94/19 og „Viðauki
II“ fjallar beinlínis um þetta atriði:
„Kerfi gistiríkisins hefur rétt til þess að láta
útibúin greiða framlag vegna bótagreiðslna og
skal í því sambandi miðað við þá tryggingu sem
kerfi heimaríkisins veitir. Til að auðvelda inn-
heimtu slíks framlags hefur kerfi gistiríkisins
rétt til að líta svo á að trygging þess takmarkist
ætíð við þá tryggingu sem það veitir umfram
trygginguna sem heimaríkið veitir, óháð því
hvort heimaríkið greiði í reynd viðbótarbætur
fyrir innlánið sem er ótiltækt á yfirráðasvæði
gistiríkisins.“
Í stuttu máli getur gistiríkið boðið upp á
aukatryggingu og krafist þess að útibú í gisti-
landinu greiði gjöld þar til viðbótar þeim gjöld-
um sem greidd eru í landinu þar sem bankinn er
með höfuðstöðvar sínar.
Á árunum 2001-2002 tók ég saman skýrslu
um tilskipunina „Reglur um viðbótareftirlit með
fjármálasamsteypum.“ Þar kom fram skiln-
ingur sem Evrópuþingið gerði að sínum og
nefnist „meginreglan um gistilandið“. Þar er
nánar skilgreint að þegar um alþjóðlega fyr-
irtækjasamsteypu er að ræða bera yfirvöld
landsins þar sem meginumsvifin (ekki móð-
urfélagið) er að finna, sjálfkrafa ábyrgð á eft-
irlitinu. Í tilfelli Icesave var það Bretland, sem
gerði rétt í því að endurgreiða þeim sem höfðu
lagt fé inn í bankann, en gerði rangt með því að
snúast síðan gegn Íslandi.
Auðvitað væri hægt að andmæla þessari rök-
semdafærslu. Til er dómstóll sem hefur það
hlutverk að túlka tilskipanir: Evrópudómstóll-
inn í Lúxemborg. Það er orðið tímabært að
Bretland og Holland taki aftur upp meginreglu
réttarríkisins sem hefur verið þeim til sóma í
gegnum söguna, snúi sér til þessa dómstóls og
hætti hótunum um að taka eitt pund af holdi af
hverjum einasta Íslendingi, þar á meðal ung-
börnum.
Margir Íslendingar og fulltrúar þeirra virð-
ast haldnir barnalegri þrá, „löngun til að borga“
. En mig grunar að hér sé um samviskubit að
ræða: Eins og þetta sé guðleg refsing eftir ára-
langa trú á skjótfenginn gróða. Ég segi því að
vel yfirveguðu máli við þessa dugmiklu og hug-
rökku þjóð: Þið berið hvorki lagalega ábyrgð á
þeirri siðspillingu sem nú hrjáir fjármálakerfi
heimsins, né heldur eruð siðferðilega sek um
neitt í því sem fór úrskeiðis.
Eftir Alain Lipietz » Það er orðið tímabært að
Bretland og Holland taki
aftur upp meginreglu rétt-
arríkisins ... snúi sér til þessa
dómstóls og hætti hótunum um
að taka eitt pund af holdi af
hverjum einasta Íslendingi,
þar á meðal ungbörnum.
Alain Lipietz
Höfundur er franskur hagfræðingur og
fyrrverandi þingmaður á Evrópuþinginu.
Friðrik Rafnsson þýddi.
Íslendingar skulda ekkert