SunnudagsMogginn - 09.01.2011, Qupperneq 30

30 9. janúar 2011
Þ
ór Whitehead, prófessor, hefur
með bók sinni Sovét-Ísland
óskalandið, sem út kom fyrir
jól, skrifað grundvallarrit, sem
breytir sýn okkar á stjórnmálaþróun 20.
aldarinnar á Íslandi. Með gífurlegri
gagnasöfnun, sennilega í áratugi, og
viðamikilli úrvinnslu heimilda sýnir
hann fram á með sterkum og nánast
óyggjandi rökum, að Kommúnistaflokki
Íslands og síðar Sameiningarflokki al-
þýðu – Sósíalistaflokknum og þeim hluta
verkalýðshreyfingarinnar, sem þessir
aðilar réðu yfir, var í áratugi stýrt með
beinum hætti frá Moskvu. Að lítill kjarni í
Kommúnistaflokknum hlaut bæði póli-
tíska og hernaðarlega þjálfun í Sovétríkj-
unum og beitti þeim lærdómi í pólitísk-
um átökum hér. Að ofbeldisverk á götum
úti svo sem í Gúttóslagnum svonefnda
voru ekki sjálfsprottin viðbrögð fólks,
sem fékk ekki vinnu og var fátækt heldur
nýtti þessi harði kjarni það ástand sér til
framdráttar.
Auðvitað hefur legið fyrir vitneskja um
afskipti kommúnista í öðrum löndum af
íslenzkum innanlandsmálum, sem var
staðfest eftir fall Sovétríkjanna, þegar
skjalasöfn opnuðust þar. Afrek Þórs
Whitehead er í því fólgið að ná þessum
þráðum öllum saman og sýna fram á með
rökum og beinum tilvísunum í heimildir,
hversu skipuleg, markviss og langvar-
andi þessi afskipti voru.
Jafnvel þeir, sem hafa fylgzt með þjóð-
málabaráttunni á Íslandi í meira en hálfa
öld, kynnzt helztu þátttakendum í öllum
flokkum í þeirri baráttu og átt samtöl við
þá um liðna tíð standa agndofa eftir lest-
ur þessarar bókar. Sögukennsla í skólum
hefur ekki gefið rétta mynd af því, sem
hér gerðist fyrir lýðveldisstofnun og á
fyrstu árum hins unga lýðveldis. Eitt af
því, sem hlýtur að gerast eftir útkomu
bókar Þórs Whitehead er að sú sögu-
kennsla verði endurskoðuð. Verði það
ekki gert er verið að gefa nýjum kyn-
slóðum Íslendinga ranga mynd af sögu
þjóðar sinnar.
Návígið hefur alltaf gert okkur erfitt
fyrir að sjá þessa þróun í skýru ljósi. Ætt-
artengslin, vináttan og persónuleg sam-
skipti fólks valda því að við eigum svo
erfitt með að trúa því að viðmælendur
okkar hafi tekið virkan þátt í þeirri at-
burðarás, sem Þór Whitehead lýsir. Og
við skulum heldur ekki gleyma því, að
margir þeirra gerðu það af sannfæringu.
Þeir töldu sig ekki vera að svíkja land sitt
og þjóð. Þeir voru að berjast fyrir því,
sem þeir trúðu á en við hefðum kannski
ekki að óreyndu trúað því, að þeir væru
tilbúnir til að ganga jafn langt í þeirri
baráttu og í ljós kemur í bók Þórs.
Sjálfur var ég í æsku reglulegur
gestur á heimili sumra þeirra, sem
við sögu koma í þessari merku bók og á
ekkert nema góðar minningar um þá. Tel
reyndar að þau kynni af sjónarmiðum
annarra hafi haft þroskandi áhrif fyrir
mig. Síðar kynntist ég Einari Olgeirssyni
og talaði töluvert við hann. Það voru
ánægjuleg kynni og mér þótti mikill
fengur að bók Solveigar Einarsdóttur um
föður sinn, sem út kom fyrir nokkrum
árum. Sú bók staðfestir m.a. þau sterku
persónuleg tengsl, sem voru á milli Ólafs
Thors, Engeyjarfjölskyldunnar og Einars
og fjölskyldu hans.
Þetta tengslanet, svo að notað sé nú-
tímamál er í senn styrkur samfélags okk-
ar og veikleiki á svo mörgum sviðum.
Veikleikinn birtist rækilega í hruninu og
aðdraganda þess. Styrkleikinn er fólginn
í því, að við eigum auðveldara með að
tala saman. Myndin, sem birtist í bók
Þórs Whitehead af þeim Brynjólfi Bjarna-
syni og Einari Olgeirssyni er staðfesting á
því, sem flestir fundu á þeim tíma. Einar
var aldrei fús til að ganga jafn langt og
Brynjólfur en gerði það samt að verulegu
leyti, þegar hann taldi sig ekki eiga ann-
arra kosta völ.
Þór Whitehead sýnir fram á, að það var
auðvelt að taka völdin á Íslandi á árunum
eftir fullveldissamninginn við Dani með
ofbeldi og þurfti ekki marga menn til.
Það var ekkert ríkisvald, sem stóð undir
nafni. Hann sýnir líka fram á, að vopn
voru ekki langt undan. Það fór fram
meiri vopnasöfnun en við höfum gert
okkur nokkra grein fyrir. Um skeið hafa
hinir ungu þjóðernissinnar, sem hér birt-
ust á vettvangi um miðbik fjórða áratug-
arins orðið nokkuð öflugt mótvægi í
götuóeirðum við kommúnista og haft
hlutverki að gegna sem slíkir, þótt skoð-
anir þeirra hlytu aldrei nokkurn hljóm-
grunn, sem máli skipti. Við sem tókum
þátt í að skipuleggja á pappírnum vara-
liðssveitir (sem aldrei urðu nema papp-
írssveitir!) í Valhöll við Suðurgötu fyrir
hálfri öld, skiljum nú betur áhyggjur for-
ystumanna Sjálfstæðisflokksins á þeim
tíma, sem höfðu kynnzt af eigin raun of-
beldi á götum úti.
Það þarf að efna til umræðna um þetta
grundvallarverk Þórs Whitehead. Í bók
hans kemur fram hörð gagnrýni á sögu-
skýringar Jóns Ólafssonar og í minna
mæli Guðna Th. Jóhannessonar. Það
verður fróðlegt að sjá hver andmæli
þeirra verða. Þeir hljóta að svara. Þessi
saga vekur líka spurningar um innra ör-
yggi ríkisins. Höfum við gert viðunandi
ráðstafanir í þeim efnum? En stóra
myndin er alvarleg, markviss og skipu-
lögð viðleitni hinnar alþjóðlegu komm-
únistahreyfingar fram eftir 20. öldinni
með aðstoð fámenns en harðsnúins hóps
hér á Íslandi til þess að grafa undan því
samfélagi, sem hér var í uppbyggingu,
valda uppnámi og usla og beita ofbeldi.
Hér eru menn að verki með fjárhags-
legum stuðningi frá Moskvu og sam-
kvæmt eins konar hernaðaráætlun, sem
þar verður til og framfylgt er hér. Þessi
kjarni ræður ríkjum í Sósíalistaflokknum
alveg fram að stofnun Alþýðubandalags-
ins 1968 og er áhrifamestur innan þess í
mörg ár eftir það.
Liggur ekki beint við að stofnanir inn-
an Háskóla Íslands efni til umræðna um
þetta grundvallarrit?
Grundvallarrit Þórs Whitehead
Af innlendum
vettvangi ...
Styrmir Gunnarsson
styrmir@mbl.is
Eins og svo margar ungar stúlkur lét ElizabethShort sig dreyma um frægð þegar hún kom tilHollywood um miðjan fimmta áratug síðustualdar. Henni varð að ósk sinni – enda þótt hún
næði aldrei að njóta þeirrar frægðar. Short var nefnilega
myrt með hrottafengnum hætti. Morðið á henni, oftast
kennt við svörtu dalíuna, er eitt það dularfyllsta í sögu
Bandaríkjanna og hefur aldrei verið upplýst.
Það var á þessum degi fyrir 64 árum sem hin 22 ára
gamla Elizabeth Short hvarf sporlaust. Hún hafði búið
um sex mánaða skeið í Los Angeles og nágrenni en
hvergi lengur en hálfan mánuð í senn. Fyrir vikið var
ekki auðvelt að rekja slóð hennar. Síðasti maðurinn sem
sá hana fyrir hvarfið var Mark Hansen, leikhúss- og
næturklúbbseigandi í Hollywood, en hann gat ekki gert
frekari grein fyrir ferðum ungu konunnar.
Tæp vika leið, lögregla óttaðist hið versta og fékk grun
sinn staðfestan þegar íbúi í Leimert Park-hverfinu í Los
Angeles gekk fram á illa leikið lík í kantinum á South
Norton-breiðgötu að morgni 15. janúar 1947.
Líkið reyndist vera af Short. Það hafði verið höggvið í
tvennt við mitti og allt blóð látið flæða úr því. Short
skartaði svokölluðu Glasgow-brosi, andlitið var skorið
frá munnvikum út að eyrum. Líkið hafði verið vandlega
þvegið og höndunum stillt upp fyrir ofan höfuðið.
Krufning leiddi í ljós að dánarorsök var blóðmissir vegna
áverka í andliti og lost af völdum heilahristings.
24. janúar sendi morðinginn kassa með persónulegum
eigum Short til dagblaðs í Los Angeles og degi síðar
fundust veski hennar og annar skórinn í ruslatunnu.
Lögregla hafði við fátt að styðjast en grunur beindist
strax að Mark Hansen. Bæði var hann síðasti maðurinn
til að sjá Short á lífi, svo vitað var, og svo var minnisbók
merkt honum í kassanum frá meintum morðingja. Við
nánari eftirgrennslan kom í ljós að Hansen hafði aldrei
notað bókina, Short hafði sjálf tekið hana til hand-
argagns. Ekkert sannaðist á Hansen, sem féll frá árið
1964 án þess að ákæra væri nokkru sinni lögð fram.
Fjölmiðlar fengu strax mikinn áhuga á málinu. Annars
vegar vegna óhugnaðarins og hins vegar vegna þess að
hvorki gekk né rak við rannsóknina. Short varð snemma
þekkt sem Svarta dalían. Sumir segja að kunningi henn-
ar hafi gefið henni gælunafnið sumarið áður út frá vin-
sælli kvikmynd, Bláu dalíunni, en aðrir að blaðamað-
urinn Bevo Means á Los Angeles Herald-Express hafi
notað það fyrstur manna eftir morðið.
Lögreglu gekk illa að fá glögga mynd af fórnarlambinu
sem hafði búið til skiptis í Kaliforníu, Massachussetts og
Flórída. Staðfest var að hún hafði misst unnusta sinn í
stríðinu og sinnast við föður sinn sem bjó í Kaliforníu. Sá
hafði raunar horfið sjálfur um tíma eftir efnahagshrunið
mikla 1929 og verið talinn af. Sjálf hafði Short haldið því
fram að hún hefði misst fóstur en krufning leiddi í ljós að
hún hafði aldrei verið með barni.
Illar tungur hermdu að Short hefði dregið fram lífið
með vændi en rannsókn lögreglu benti ekki til þess að
svo hefði verið. Annar hávær orðrómur var á þann veg
að Short hefði ekki getað lifað kynlífi vegna fæðing-
argalla. Krufning renndi ekki stoðum undir það.
Dæmin sanna að fjöldi Bandaríkjamanna er jafnan
reiðubúinn að gangast við umtöluðum glæpum en um
þverbak keyrði í máli Svörtu dalíunnar, um fimmtíu
manns hafa til þessa dags gefið sig fram við lögreglu.
Engum þeirra var trúað. Í hópi fjölmargra sem hafa verið
bendlaðir við málið má nefna þjóðlagasöngvarann
Woody Guthrie og kvikmyndaleikarann Orson Welles.
Hvorugur var þó yfirheyrður af lögreglu.
Um tvö hundruð manns hafa gegnum tíðina legið
undir grun í málinu, þar af 25 verið skoðaðir í krók og
kring, og þúsundir verið yfirheyrðar. Eigi að síður er
lögregla engu nær um það hver myrti Elizabeth Short.
orri@mbl.is
Svarta
dalían
hverfur
Elizabeth Short var aðeins 22 ára þegar hún var myrt.
’Short skartaði svokölluðu Glas-gow-brosi, andlitið var skoriðfrá munnvikum út að eyrum.
Lík Short fannst illa útleikið í kanti breiðgötu í Los Angeles.
Á þessum degi
9. janúar 1947