Morgunblaðið - 31.05.2010, Síða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 31. MAÍ 2010
Spáð í spilin Sóley Tómasdóttir og Hanna Birna Kristjánsdóttir voru í Silfri Egils í gær en Jón Gnarr og Besti flokkurinn hafa ekki talað við þær heldur snúið sér að Samfylkingunni.
Eggert
Sagnaarfur okkar
Íslendinga er ríkuleg-
ur. Hann geymir sög-
ur sem þjóðin byggir
sjálfsmynd sína á. Við
tölum um Íslend-
ingasögurnar eins og
þær séu staðreyndir.
Þannig göngum við til
að mynda að því vísu
að Helga Jarlsdóttir
hafi synt með syni sína
tvo í land úr Geirshólma í Hvalfirði
til að bjarga lífi þeirra. Saga þeirra,
hvort sem hún er sönn eður ei, er
hluti af arfleifð okkar.
Orðin arfleifð, arfur og að erfa
eru náskyld.
Skýringin að arfur sé eitthvað
sem hægt er að erfa gefur til kynna
að arfur sé eitthvað sem beðið er
eftir að eignast. Arfur er venjulega
gróði einhvers. Hann getur þó orðið
til að einhver tapi. Þegar ein-
staklingur eignast eitthvað, þarf
hann að gera ráðstafanir vegna
þess, sem geta kostað fé, tíma og
fyrirhöfn. Arfur er til í tvennum
skilningi, annars vegar í fjöl-
skyldum og hins vegar tilheyrir
hann þjóðinni eða mannkyni öllu.
Margar erfiðar spurningar koma
upp þegar unnið er með menningar-
arf. Arfleifð inniheldur
oft þjóðrembu, er úti-
lokandi, fjallar um
kynin og kynjaskipt-
ingu, fjallar frekar um
fáa útvalda en heildina
og horfir til fortíðar en
ekki framtíðar og til
eru tilfelli þar sem hin-
ir ríku nota arfleifð til
að hygla sér á kostnað
hinna fátækari.
Hvað er arfur?
Allt sem erfst hefur
úr fortíðinni getur flokkast sem arf-
ur. Þessi skilgreining er þó of víð til
að hægt sé að notast við hana, þar
sem allt fellur undir hana, meira að
segja hlutir sem eru eins dags
gamlir.
Mennta-, vísinda- og menning-
arstofnun Sameinuðu þjóðanna
(UNESCO) skilgreindi menningar-
legan- og náttúrulegan arf á ráð-
stefnunni Convention concerning
the protection of the world cultural
and natural heritage, sem haldin
var í París árið 1972. Á þeim tíma
var ekki farið að skilgreina óáþreif-
anlegan arf sem í dag er kallaður á
íslensku „menningarerfðir“. Sá arf-
ur getur þó legið meðal annars í lif-
andi listum, verkþekkingu og sið-
um.
Samkvæmt íslenskum þjóðminja-
lögum (nr. 107/2001, 9. gr.) teljast
til fornleifa minjar, sem eru eldri en
100 ára, þó að heimilt sé að friðlýsa
yngri minjar. Í lögunum eru taldar
upp þær minjar sem teljast til forn-
leifa.
Í grófum dráttum eru það
byggðaleifar, vinnustaðir þar sem
aflað var fanga, tún, leifar eftir
veiðar, vegir og hafnir, varn-
armannvirki, þingstaðir og staðir
sem tengjast siðum, verksummerki
af manna völdum í hellum og á
jörðinni, greftrunarstaðir úr heiðn-
um eða kristnum sið og að lokum
skipsflök, heil eða í hlutum. Má því
segja að allt það sem viðkemur at-
vinnusögu, búsetu, trúarbrögðum
og þjóðtrú á Íslandi teljist til minja,
ef það er eldra en hundrað ára sam-
kvæmt íslenskum lögum (Þjóð-
minjalög, nr. 107/2001, 9. gr). Sög-
urnar sjálfar, þjóðtrúin, glíman,
rímurnar og siðurinn eru ekki talin
til fornminja, en staðir og kennileiti
sem þeim tengjast teljast til minja.
Hvers vegna að
skilgreina arfleifð?
Arfleifð svæða er mikilvæg af
mörgum ástæðum. Skilgreining
hennar eykur meðvitund um hana
og það hvernig hún getur lagt sitt
af mörkum til að gera lífið fyllra og
merkingarbærara. Skilgreining arf-
leifðarinnar getur aukið áhuga með-
al fólks á að taka þátt í að viðhalda
henni með vitneskju, mati og við-
haldi. Þá getur stjórnun, mat og
rannsóknir á arfleifðinni verið at-
vinnuskapandi. Auk þess er arfleifð
alls staðar að finna. Í fréttum, bíó-
myndum, uppi á háalofti, á veggjum
okkar sem og úti á mörkuðum. Við
getum varla hreyft okkur án þess
að rekast á eitthvað sem við getum
tengt arfi og arfleifð okkar.
Þó að arfur og minjar sé að miklu
leyti hlutir og staðir, verður að
muna að arfleifð inniheldur svo
miklu meira en það sem hægt er að
sýna á söfnum. Hægt ert að skrá-
setja og sýna aðra hluta menningar
okkar en þá sem eru hlutgerðir.
Túlkun arfs
Túlkun á sér stað í hvert sinn
sem minnst er á arf. Allar litlu stað-
reyndirnar sem koma fram um arf-
inn eru val einhvers og túlkun.
Þannig er ekkert efni hlutlaust sem
sett er fram um ákveðinn hlut. Yf-
irleitt er möguleiki á fleiri en einni
nálgun, en sökum tíma og upplýs-
ingaskorts hættir þeim er skoða
arfinn til að reiða sig á túlkun ann-
arra. Túlkun á minjum er yfirleitt
unnin af fagfólki, sem hefur ákveð-
inn bakgrunn. Fagfólkið vinnur
túlkunina þannig að hún hafi ein-
hverja þýðingu fyrir meginþorra
þeirra sem heimsækja safnið (eða
lesa um arfinn í hvaða samhengi
sem hann er settur).
Notkun á arfleifð er í flestum til-
fellum jákvæð. Það hlýtur að vera
jákvætt að öðlast eitthvað sem ann-
ar átti, sagði eða gerði og hefur
ekki not fyrir lengur. Hins vegar
þarf að umgangast arfinn af kost-
gæfni og nýta hann af virðingu.
Sund Helgu Jarlsdóttur og sona
hennar getur orðið til þess að ein-
hver hafi gróða af í nútímanum.
Þessi gróði getur verið vegna at-
vinnu sem hægt er að skapa út frá
menningararfinum. Sá sem fjallar
um söguna hefur áhuga á fortíðinni.
Sá sem hins vegar hefur áhuga á
arfi skoðar hvernig hægt er að nota
fortíðina og túlka hana svo að nútíð-
in og framtíðin geti fengið gróða af.
Eftir Önnu Leif
Elídóttur »Menningararfur er
allt sem viðkemur
atvinnusögu, búsetu,
trúarbrögðum og
þjóðtrú á Íslandi. Hann
er hægt að nota til at-
vinnuuppbyggingar.
Anna Leif Elídóttir
Höfundur er listgreinakennari og
með mastersgráðu í menningar-
stjórnun.
Menningararfur, eitthvað til að græða á?