Svart á hvítu - 01.10.1977, Page 23

Svart á hvítu - 01.10.1977, Page 23
um hefur verið sagt upp störfum vegna ,.pólitísks og siðferðilegs ótrygglyndis". En ekkert af þessu kemur á óvart. Hvers vegna? Vegna þess í fyrsta lagi að átök milli pólitískra vald- hafa og listarinnar eru — og um þetta getum viö öll verið sammála — mjog algengt fyrirbæri og eðli- legt, sérstaklega hin seinni ár. Yfirvaldið leitast við að afvegaleiða fjöldann með því að beina óánægju hans aö menningunni almennt séó og skapandi einstaklingum sérstaklega. Ef heimurinn væri ein- ungis stjórnvöld og listir fyndust þar engar mót- sagnir á milli. Þvert á móti ríkti gagnkvæmur skiln- ingur og einföld hlutverkaskipti. Stjórnvöld sæju um að tryggja stöðugleika í samfélaginu og öryggi þegnanna og listin færði þeim fegurð og ánægju- auka. En til hliðar við stjórnvöldin er dálítið annað, þ. e. a. s. líf mannsins og vinna. Og það er einmitt þetta þriöja atriði, vinna mannsins, sem vekur upp samfelldar og ósættanlegar andstæöur milli valds og listar. Valdhafarnir og listamennirnir hafa nefni- lega ólíkan mannskilning og mismunandi hags- muna að gæta gagnvart manninum, og það birtist að sjálfsögöu í viðhorfum þeirra. Stjórnvöld af- skræma manninn, gera úr honum hugleysingja, skriðdýr sem einungis étur til aó skrimta og fjölga sér. Að þessum mannræflum hvísla þau síðan ísmeygilega: ,,Horfðu á sjálfan þig, þú fagri, hug- rakki, mikilsverði maður, örlög þín eru á þínu valdi' Listin opinberar hins vegar manninum Ijótleika hans, gerir honum Ijósa viðbjóðslega þrælslundina og Ijósmyndar hlekkina sem festir eru við fætur hans og allt þetta til þess eins að gera hann fagran, stoltan, sjálfráðan og frjálsan. Yfirvöldin lýsa því yfir háfleygum orðum að maðurinn sé „verðmætasti auðurinn", en hugsa með sjálfum sér (og breyta í samræmi við það) aö maðurinn sé vinnudýr sem reka eigi áfram með svipunni. Listin lýsir því hins vegar yfir að maðurinn hafi verið færður niður á stig villidýrsins og ótal aðferðum sé beitt til að halda honum þar; en mannskepnan sé eigi að síður guðleg vera sem gegna beri hlutverki sínu sem slík, ellegar eyði hún sjálfri sér og umhverfi sínu. Valdið (sem fólkið hefur að sjálfsögöu ekki) hefur aldrei getað rifið upp með rótum óánægju þá og fegurðarþrá sem blundar í brjósti mannsins. Það er af þeim sökum aö það reynir að veita fólkinu nokkra fullnægju með því að tryggja „brauð og leiki". Því hefur tekist þetta hin- gað til, en að lokum mun því verða varpað út í hafsauga með byltingu og menningu, menningar- byltingu eða í stuttu máli meö byltingu. Valdið heyr nú árásarstríð gegn menningunni og skapandi menntamönnum. Og sú styrjöld virðist fyrirfram unnin. Við finnum enda engar hinna fjöl- mörgu leiða til að takast á við veruleikann í sam- tímabókmenntum okkar. En þarf það aö merkja að ekki séu hlutlæg skilyrði fyrir byltingu? Nei, viö skulum hafa í huga að byltingin hegðar sér stund- um eins og moldvarpan. Enda þótt viö sjáum hana ekki að starfi á yfirborðinu, vitum við að hún grefur undan í leynum. Og hún verður til og vex upp í vitundinni. Sameiginleg meðvitund okkar, hversu lítilfjörleg sem hún er þessa stundina, hversu frumstæð og einföld, hversu ófær sem hún er til að skapa, hefur sig upp úr eymd sinni og ræðst að eigin veikleikum og gegn orsökum getuleysis síns. Og þessar orsakir er að finna í efnahagslífinu (arð- rán) og stjórnmálunum (afvegaleiðsla stjórnmála- manna). Með öðrum orðum, þá eru samtímaritverk okkar, ef frá eru skilin örfá stórmerk dirfskuverk, fyrir neðan allar hellur. Þau ná ekki einu sinni því stigi sem sameiginleg vitund okkar hefur komist á. Það (skáldskapurinn) sem óskað hafði sjálfu sér til handa meðvitund um mannlega tilveru, hefur sjálft orðið að endurspeglun, lítilfjörlegri afurð þessarar tilveru. Vélræn úthygli, barnaskapur og lágkúra — þetta eru einu andans uppsprettulindir þessara verka og því miður einu markmið þeirra. Hæfileikalausustu andarnir eru mest metnir; þeir leita sér athvarfs í brjálsemi, augljóslega ekki í ein- faldri læknisfræðilegri merkingu orðsins, heldur yfirborðslegri, „heimsmannslegri" vitfirringu. Það er því engin furða þótt við spyrjum, hvaðan öll þessi vitleysa sé komin. Og svarið blasið við. Hún stafar af getuleysinu til að axla byrðar framtíðarinnar, getuleysinu til að takast á hendur hið sögulega hlutverk. Bókmenntir okkar eru farnar að líkjast hinum ógeðfellda skáldskap La Belle-tímabilsins; bækur fyrir veikgeðja anda — veikgeðja bók- menntir. Listamennirnir eru góðir lærlingar sem aldrei geta orðið meistarar í listgrein sinni af því að þeir hafa einungis hið fullkomna handbragð, en skortir andagiftina. Ljóðskáld yrkja Ijóð sín fyrir önnur skáld og örfáa gagnrýnendur. Bókmennta- lífiö er eins og fjölskyldumót sem lykst um sjálft sig eins og ógreiðfært þyrnikjarr séð að utan og innan þess er hver nöldurtungan upp á móti annarri. Ljóðlistin er umfram allt eins konar Ijósmynd af þessari fjölskyldu. Kvæðiserindi er fyrst og fremst sett fram sem lykilorð, dulmál, óskiljanlegt öllum nema fjölskyldumeðlimum. Og er nokkuð ömur- legra en Ijósmynd af þessari meðalmennafjöl- skyldu sem varla telst lengur í tölu lifenda? Við þurfum einungis að sjá hana í sjónhendingu til þess að finnast hún einskis verð; við fyllumst jafnvel viðbjóði. Hér mætum við ruddalegri staðfestingu frumlögmálsins: tilvera veldur tilveru, ekkert veldur engu. Samt sem áður er þetta ekki mesta hættan sem skáldskapur okkar stendur frammi fyrir. Það hættulegasta er að fjöldagrundvöllur menningar okkar er brostinn. Helmingur starfandi alþýðu er utanlands á meðan þeir sem dveljast um kyrrt þurfa að glíma við sárindi atvinnuleysisins og léleg lífs- kjör, og þeir hafa hvorki tíma né vilja til að lesa. Hið kæfandi andrúmsloft kemur í veg fyrir alla þá and- legu sköpun sem hvorki svíkur né afmyndar. Framtíðin er óráðin. Skrifræðið, þessi risavaxni þurs á leirfótum, óttast allt og alla. Það hræðist hinn minnsta kvitt og óttast eigin skugga eins og sakamaður haldinn ofsóknarbrjálæði. Það hefur ákveðið að kæfa í fæðingu allt það sem er „glæpsamlegt" og frjótt, og til þess að þetta megi takast hefur það dregið fram í dagsljósið og hamp- að fjölda ógæfulegustu meðalmenna sem hafa það eitt til brunns að bera að geta gólað halelúja og hósíanna í frómu ákalli til velgjörara sinna. Stalínisminn, en hann er hér til umræðu, er í raun 19

x

Svart á hvítu

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Svart á hvítu
https://timarit.is/publication/821

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.