Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1985, Page 192

190
Rildómar
almenna notkun orðanna annars vegar og fastmótuðum orðasamböndum, svo sem orð-
tökum, hins vegar, svo að óskyldum notkunardæmum hættir til að renna óskipulega
saman. Eftir því sem gildi notkunardæmanna er minna er meiri ábyrgð varpað á skýr-
ingarorðin sem iðuiega verða að bera alla orðlýsinguna uppi. Líkt viðhorf gildir um lýs-
ingu staðbundins orðafars sem mikið ber á í bókinni. Þar er þess aðeins getið, með sér-
stöku tákni (O), að um staðbundið orðafar sé að ræða, en engin vitneskja látin í té um
útbreiðslusvæði. Hætt er við að hér þyki mörgum lesanda hann skilinn eftir á miðri
leið. Svo að enn sé vikið að samanburði við OSBl er eftirtektarvert að í báðum þessum
atriðum víkur OM að nokkru frá þeirri skipan sem höfð er í OSBI. í OSBl gegna heilleg
notkunardæmi, með tilvísun til heimildar, víða mikilvægu hlutverki, enda fór fram
veruleg orðtaka til undirbúnings bókinni. Þar er einnig tilgreint við hvaða landshluta
eða svæði málfarið er bundið, og þótt sú afmörkun sé ekki alltaf nákvæm eða geti reynst
röng við nánari athugun skilar hún í heild verðmætri vitneskju til lesandans. í þessum
atriðum er því OM í rauninni fjær því að hafa á sér snið skýringaorðabókar en OSBl.
2.
Það er vandasamt verk að velja og afmarka þann orðaforða sem orðabók á að hafa að
geyma. Jafnvel þótt ætlunin sé að birta sem heillegasta mynd af orðaforða málsins sem í
hlut á verður ekki hjá því komist að velja og hafna og veita einu rúm umfram annað. í
OM er sú stefna tekin að leggja aðaláherslu á stofnorðaforðann í málinu bæði að því er
tekur til eldri og yngri málstiga, en takmarka samsetningar þeim mun frekar. í formála
OM-1 er því haldið fram að bókin hafi að geyma „flest eða öll íslenzk stofnorð sem
komizt hafa í íslenzkar orðabækur (fornmáls og nýmáls), svo og algengustu samsetning-
ar“. í OM-2 er hnykkt á því sjónarmiði að halda fjölda samsetninga í skefjum: „Hitt
munu sanngjarnir menn skilja að stærð bókar af þessu tagi takmarkar orðafjöldann og
þá einkum samsettu orðin“. Og þar sem rætt er um fyrirferð fornmáls í bókinni er aftur
drepið á þetta: „Hún (þ.e. orðabókin) á að ná til íslensks máls að fornu og nýju þótt
hún geti ekki rúmað nema sum samsettu eða afleiddu orðin í málinu". Hér er vikið að
tveimur sjónarmiðum sem hljóta að takast á við val uppflettiorðanna. Annars vegar er
það sjónarmið sem verður ofan á í OM, að gera sem mest skil öllum orðstofnum að
fornu og nýju og beina um leið sjónum að samfellunni í þróun orðaforðans. Hitt sjónar-
miðið er að binda orðaforðann sem mest við nútímamál og gefa nýmyndunum, þ.á m.
samsetningum og afleiddum orðum, aukið rúm á kostnað ýmissa veigaminni stofnorða.
Það er á margan hátt skiljanlegt að í OM sé fyrrnefnda sjónarmiðið fremur haft að leið-
arljósi, en fyrir bragðið eru orðaforða og orðanotkun nútímamáls gerð miklu minni og
óskipulegri skil en æskilegt væri.
Við röðun uppflettiorðanna er stíf stafrófsröð látin ráða ferðinni eins og algengast er í
orðabókum. Hver orðbálkur hefst á feitletruðu uppflettiorði, en upphaf og endir hvers
bálks afmarkast af greinaskilum. Sé um samsetningar að ræða sem mynda samfellda
stafrófsrunu er þeim skipað saman í bálk þannig að frá og með öðru orði rununnar er
aðeins tilgreindur aftari liðurinn (feitletraður). Þar sem stafrófsröðin krefst þess verður
að rjúfa samsetningarunur með annars konar orðum þannig að samsetningar ýmissa
algengra orða geta skipst á marga orðbálka. Þetta fyrirkomulag hefur sem sé þann ókost
að samstæðar samsetningar haldast ekki alltaf saman og þess er ekki heldur sérstaklega
gætt að beint útsýni sé frá stofnorði til þeirra samsetninga sem það myndar. En það á