Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1985, Síða 196

194
Ritdómar
þessara tákna virðast stundum ofnotuð og ekki skýr regla á því hvar hinum almenna
orðaforða sleppir og hið sérfræðilega eða sviðbundna tekur við. Þannig er so. alhœfa
talin til „heimspeki", dagmamma heyrir undir „uppeldisfræði, skólamál", sjúkraleik-
fimi undir „líffræði, lífeðlisfræði, læknisfræði og skyldar greinar", sjónminni undir „sál-
fræði“, togari fellur undir sviðið „sjómennska“Jarðvegur undir “jarðfræði“, og þannig
mætti áfram telja. Gildi slíkra tákna hlýtur einkum að vera fólgið í því að sýna að við-
komandi orð eða merkingarafbrigði sé beinlínis bundið þeirri sérfræðilegu notkun sem
táknið vísar til þegar gera má ráð fyrir að almennur lesandi þurfi á slíkri vísbendingu að
halda. í OM eru táknin látin seilast um of inn í hinn almenna orðaforða þar sem þau
hafa engu slíku hlutverki að gegna.
Nokkrar breytingar hafa verið gerðar á táknakerfi OM frá því sem er i OM-1, tákn-
um hefur verið breytt og fáein ný hafa bæst við. Meðal nýmæla í OM-2 er táknið
# sem samkvæmt skýringum (bls. XIV) hefur gildið „afleidd eða huglæg merking".
Þetta tákn er víða notað, bæði við einstakar merkingarskýringar á orðum og orðasam-
böndum og sem yfirskrift eða samnefnari stærri liða þar sem ýmsum afbrigðum og
orðasamböndum er blandað saman. Það er óneitanlega í mikið ráðist að ætla að sér-
merkja huglæga merkingu orða eða greina hana hverju sinni frá hlutlægri merkingu,
líkt og t.d. er gert í lýsingu eins merkingarliðar so. springa („ (um sprengiefni) sundrast
með háum hvelli samfara miklum hita og þrýstingi; fá skjóta og ákafa útrás") og í lýs-
ingu aðalmerkingar no. glóð (þar sem nefnt er afbrigðið „sterk ástríða, skaphiti" og
orðasambönd við það tengd). Engin von er til þess að slík fyrirætlun takist þegar um
orðaforða heillar orðabókar er að ræða. Munur hlutlægrar og huglægrar merkingar fer
vitaskuld oft saman við fullgild merkingaskil í orðabók þar sem hvor (hver) liður fær
sína skýringu, og er þá ekki ástæða til að merkja hið huglæga sérstaklega. Sem vonlegt
er er slík merkingaraðgreining oftlega látin koma fram í OM án nokkurs sértákns um
huglægu merkinguna, t.d. í lýsingu so. beisla („1 leggja beisli við, banda: b. hest. 2. ná
tökum á, virkja, búa til hagnýtrar notkunar: b. foss, kjarnorku'j og í lýsingu no.fótur
(t.d. „3 sá hluti e-s (t.d. húsgagna) sem líkist fæti og það stendur á“). Annars staðar þar
sem saman fara hlutlæg og huglæg merking er haft sértákn við huglægu merkinguna
þótt eðlilegast sé að líta svo á að hún hafi áunnið sér sjálfstætt merkingargildi. Þetta
kemur t.d. fram í lýsingu so. bœla: „1 leggja: b. sig (niður), b.fé fá fé til að leggjast með
því að ganga kringum það. 2. #b. e-ð [niðurj undiroka, þrúga niður; b. rúm, sessu
e.þ.h. o.: þrýsta niður, gera laut í;(S)ð. hvalir sinar o: hafa stjórn á þeim; byrgja þær;
berja niður; b. niður uppreisn" Hér tekst aðgreiningin reyndar ekki sem skyldi því að
dæmi koma fram um hlutlæga notkun innan um það huglæga. Stundum lýtur táknið
fremur að notkun en eiginlegu merkingarafbrigði: tjón „... # um glötun sálarheillar:
bíða t. á sálu sinni", beyla „... # notað sem gæluorð við barn“.
Algengt er að orðtök séu merkt með tákninu #, annaðhvort hvert fyrir sig undir skýr-
ingarorði merkingarliðar (sjá t.d. ganga af göflunum undir orðinu gafl, reisa rönd við
e-u (e-m) undir orðinu rönd), eða þá ýmsum orðtökum er safnað saman undir einn lið
þar sem táknið er haft að yfirskrift (sjá t.d. no. borð, höfuð, taumur). Sums staðar er þó
látið undir höfuð leggjast að merkja orðtök á þennan hátt (sbr. t.d. leggja árar í bát,
laka (drepa) of djúpt i árinni undir orðinu ár, verða fyrir barðinu á e-m undir orðinu
barð).
Það er ekki að undra þótt ekki takist nema að takmörkuðu leyti að afmarka afleidda