Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1985, Page 197

Ritdómar
195
eða huglæga merkingu í orðaforða OM. Aðalgallinn við notkun táknsins er sá að því er
ætlað óhóflega víðtækt hlutverk og ókleift reynist að ná viðunandi samkvæmni í
notkuninni. Heppilegra hefði verið að binda hlutverk þess (eða annars viðlíka tákns)
við orðtökin ein og merkja þá hvert orðtak fyrir sig, en með því hefði m.a. náðst fram
nokkur sundurgreining orðtaka og annarra orðasambanda.
4.
Við undirbúning og samningu OM virðist hafa verið mörkuð sú stefna að leggja mat
á orðaforðann frá hreintungu- og málvöndunarsjónarmiði og auðkenna sérstaklega þau
orð sem ekki teldust fullgild og forðast bæri í íslensku. Þetta mat nær ekki aðeins til
uppfiettiorðanna sem slíkra, heldur einnig til einstakra orðasambanda innan orðbálks-
ins og merkingarafbrigða. Til auðkenningar um þetta atriði er haft spurningarmerki
sem skýrt er á þessa leið (bls. XIV): „vont mál, orð eða merking sem forðast ber í ís-
lensku (yfirleitt aðeins sett þar sem betra orð er sýnt í skýringu)" (svigaummælin eru
nýmæli í OM-2). í formála er svo hert á þessu og lagt ríkt á við lesandann að hafa þetta
hugfast: „Orð og merkingar með merkinu ? ber því að forðast". Hér er fast kveðið að
orði og harður dómur kveðinn upp um þau orð sem þetta snertir. Það er í sjálfu sér
mikið álitamál hvort skynsamlegt getur talist að fiokka orðaforðann á þennan hátt. Það
er a.m.k. ærin ástæða til að fara varlega i sakirnar við slíkt gæðamat á orðunum, og
raunar verr af stað farið en heima setið ef uppvíst verður um ósamræmi og mótsagnir.
Viðbúið er að forsendurnar fyrir því að auðkenna orð og merkingar sem „vont mál“
séu mismunandi frá einu tilviki til annars og því hætt við að Iesandinn verði knúinn til
óvirkrar afstöðu til þeirra álitamála sem upp koma og þar með beygður undir forsjá
þess úrskurðarvalds sem orðabókin tekur sér í þessu efni. Því miður verður að segja að
þessi viðleitni til þess að liðsinna notendum bókarinnar um gildi og nothæfi orðanna
missir að verulegu leyti marks. En áður en lengra er haldið er rétt að huga að helstu ein-
kennum sem miðað er við þegar dómur er kveðinn upp um vont mál. Ekki er um það
að villast að erlendur uppruni er þyngstur á metunum og er varað við miklum fjölda
töku- og aðskotaorða, gamalla og nýrra. f þessum hópi eru ýmis algeng hversdagsorð
nútímamáls sem bera sterkan erlendan svip, orð eins og adressa, bisness, dobla,
gangster, hobbi, nœs, parkera, prósess og terror svo að nokkur dæmi séu nefnd. En hér
eru einnig orð sem mega heita samgróin íslensku máli, enda hafa sum þeirra lengi verið
förunautar íslenskra orða, orð eins og barti, dampnr, flinkur, klikka, mattur, pláss,
skikka og trekkur. Ábendingar um notkunar- og stílgildi orða af þessu tagi eru vel við
hæfi í orðabók, t.d. í þá átt að orð sé ekki tíðkað (eða ekki viðeigandi) í formlegu ritmáli
eða orð sé sérstaklega viðhaft í óformlegu talmáli o.s.frv. Orðin sem talin eru hér að
framan eiga ekki öll samleið að þessu leyti þótt þau eigi það sammerkt að vera tökuorð
síðari tíma. Um enn önnur tökuorð mætti taka fram að þau væru einkum bundin
sértæku eða fræðilegu máli. Annars konar vitneskja sem lesandann varðar um lýtur að
uppruna orðanna, úr hvaða máli eða um hvað mál orðin hafi borist til íslensku og á
hvaða stigi málsögunnar. Abendingum um þessi atriði er ekki til að dreifa í OM ef
undan er skilið sérstakt auðkenni (t, sbr. bls. XIV) um „fornt eða úrelt mál, óbundið1'
sem bregður fyrir í hópi þessara orða jafnt sem annarra. Það kemur að vísu allundar-
lega fyrir sjónir að lesendum sé bent á að forðast orð sem talin eru fomt eða úrelt mál,
eins og t.d. á sér stað með orðin beklaga, fundéra, gunst, spitelska og yflrtala. Hér væri