Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1985, Side 206

204
Ritdómar
hæpnar eða jafnvel ógildar þar sem verið sé að fara í kringum eiginlega skýringu orðsins
eða ganga út frá því að hún sé þegar gefin. En stundum er gerð og merking samsetningar
svo fastmótuð að hún hefur öðlast sjálfstætt gildi gagnvart stofnorðum sínum og getur af
þeim sökum átt rétt á sér sem skýringarorð. í OM er mikið um að samsetningar séu
hafðar sem skýringarorð við stofnorð sín. No. straumur hefur sem einn merkingarlið
skýringarorðið „rafstraumur", málari hefur skýringarorðin „húsamálari" og „listmál-
ari", en bæði eru þau studd frekari skýringum, tau hefur „leirtau" að skýringarorði,
ávarp er skýrt sem „ávarpsorð" (sem reyndar stenst ekki á við lýsingu uppflettiorðsins
ávarpsorð), no. hagur hefur meðal annarra liða skýringarorðið „efnahagur", so. syngja
er m.a. skýrð með „lofsyngja", haus hefur sem einn merkingarlið skýringarorðið „haus-
kúpa", og þannig mætti lengi telja. Það kemur einnig fyrir, í skýringum á forsetningum
og atviksorðum, að gripið er til orðasambanda með sjálfu uppflettiorðinu. Þannig er
orðasambandið „austan við" haft til skýringar á einum lið orðsins austan, við ao. aftur
eru samböndin „aftur á við“ og „aftur á bak" meðal skýringarorða, so. liggja er á ein-
um stað skýrð með orðasambandinu „liggja faliinn", og einn liður fs. um hefur
skýringarorðin „utan um“. Við þetta verða margar orðaskýringar ómarkvissar og
losaralegar, og í OM reynist þessi skýringaraðferð oft sérlega óheppileg þar sem yfirleitt
er takmarkaðan stuðning að hafa af heillegum notkunardæmum.
Það er ákaflega misjafnt hversu ítarlegra og rúmfrekra skýringa uppflettiorðin krefj-
ast. Sum eru svo einfaldrar gerðar að þeim verður auðveldlega lýst með einni hnitmið-
aðri skýringu, jafnvel einu skýringarorði. Önnur eru svo margbrotin að notkun og
merkingu að óhjákvæmilegt er að viðhafa flókna liðgreiningu og skipta lýsingu þeirra í
aðal- og undirliði á kerfisbundinn hátt. Slik liðskipting er sérstaklega knýjandi þar sem
saman fara margbreytileiki í merkingu og málkerfislegri, einkum setningarlegri hegðun.
Hér eru sagnorðin fremst í flokki. Fyrirferð stærstu sagnorðanna er langt umfram það
sem gildir um aðra orðflokka eða uppflettiorðin almennt, og til marks um fyrirferð
þeirra í OM má nefna að lýsing so. taka nær yfir rösklega þrjár blaðsíður. Helstu ein-
kenni sem koma til álita við lýsingu og liðgreiningu íslenskra sagnorða auk merkingar-
þáttarins eru áhrifsgildi (hvort sögnin kemur fram sem áhrifssögn eða er áhrifslaus),
falistjórn (þar sem um áhrifssögn er að ræða), aögreining germyndar og miðmyndar,
sérstaða lýsingarhátta (nútíðar og þátíðar), ópersónuleg notkun og staða sagnarinnar
með fylgiorði eða fylgilið (þ.e. notkun hennar með nátengdu atviksorði eða forsetning-
arlið). Skipulegast væri að geta lýst öllum sögnum á sama hátt með tilliti til gildis þess-
ara þátta, en á því eru annmarkar sem ekki er tóm til að rekja hér (og er þá ekki aðeins
átt við það að þættirnir eru ekki alltaf allir fyrir hendi). En ekki verður undan því vikist
að hafa einhverja meginreglu um skipan lýsingarinnar. í OM er sá háttur hafður á lýs-
ingu hinna stærri sagna (sjá t.d. so. taka) að greina í tvo aðalliði eftir stöðu sagnarinnar
gagnvart fylgiorði eða fylgilið, þannig að í síðari liðnum (B-lið) er gerð grein fyrir notk-
un hennar með fylgiorði (fylgilið) og efnið þar flokkað eftir stafrófsröð fylgiorðanna.
Aðalsamnefnari A-liðar er því sá að þar er sögnin ekki bundin fylgiorði. í A-Iiðnum
kemur svo fram venjuleg töluliðun þar sem merkingin er aðalgreinimark og ræður fyr-
irsögn flestra liðanna, en nokkrir (þeir öftustu) taka til setningarlegra einkenna, sérstak-
lega miðmyndar, Iýsingarháttar (-hátta) og ópersónulegrar notkunar. í OM-2 er talsvert
fleiri sögnum lýst með þessu sniði en í OM-1. Þar sem minna fer fyrir lýsingunni er
engin tvískipting viðhöfð og notkun sagnarinnar með fylgiorði þá sýnd í einum tölu-