Vera - 01.04.1990, Síða 38

BÆKUR
Undir eldfjalli
Höfundur:
Svava Jakobsdóttir
Útgefandi: Forlagiö 1989.
Bók Svövu Jakobsdóttur, Undir
eldfjalli, var efst á óskalistanum
mínum þessi jól. Undir eldfjalli er
fjórða smásagnasafn Svövu og er
óhætt að segja að fáir íslenskir
höfundar hafa hrist jafn duglega
upp í lesendum sínum og Svava
hefur gert með smásögum sínum.
Hún er áleitinn rithöfundur og
gerir miklar kröfur til lesenda
sinna, opnar þeim nýjar víddir,
vekur upp spurningar og neyðir
þá til að skoða og skyggnast um líf
sitt út frá nýjum og oft óvæntum
sjónarhóli.
Undir eldfjalli hefur að geyma
sex smásögur sem eiga það sam-
eiginlegt að fjalla um fólk er
stendur á einhvern hátt á tfma-
mótum í lífi sínu og er knúið til
átaka þótt í ólíkum skilningi sé.
Persónurnar búa allar — hver með
sínum hætti — undir eldfjalli sem
ýmist er faiið í þeim sjálfum eða
umhverfi þeirra. Vísanir í biblí-
una, þjóðsögur, ljóð og vel þekkt
minni kalla fram í huga lesandans
almennar skírskotanir og víkka
þannig svið frásagnanna og tengja
þær við göngu mannsins á jörð-
unni á öllum tímum.
Og það er ýmislegt sem maður-
inn ber með sér í farteskinu á lífs-
göngunni. Óttinn við að horfast í
augu við sjálfan sig, rifja upp og
reyta úr huganum illgresi sárra
endurminninga, löngunin til að
ráða örlögum sínum og annarra,
sektarkenndin gamalkunna, fórn-
in, umkomuleysi og vanmáttur
barnsins og gamalmennisins —
allt eru þetta kenndir sem við
þekkjum mætavel þótt okkur tak-
ist eins og sumum persónum
Svövu að dylja þær þar til þær
brjótai' upp á yfirborðið eins og
eldurinn i iðrum jarðar, jafnvel
þegar minnst varir.
Fyrsta saga bókarinnar Undir
eldfjalli, segir frá þeim Lofti og
Gerði, reykvískum, miðaldra
hjónum sem hafa numið land und-
ir rótum Heklu og eiga sér þann
draum að rækta upp hraunið og
örfoka landið. Sagan Endurkoma
fjallar um íslenska konu sem kem-
ur til íslands eftir að hafa verið bú-
sett í Bandaríkjunum frá tólf ára
aldri eða í ein fjörutíu ár. Fyrnist
yfir allt er saga konu er sér klæð-
skipting beittan ofbeldi á veitinga-
húsi í London. Þetta atvik vekur
upp hjá henni óþægilegar minn-
ingar um það þegar hún flutti með
foreldrum sínum til Kanada fimm
ára gömul og stóð á ,,landamær-
um tveggja tungumála". Sá sem er
sviptur málinu er einnig sviptur
þegnréttindum, hann á sér ekkert
land, er dæmdur til J>ess að lifa ut-
angarðs og er ævinlega réttlaus.
Sagan Fjörusteinn hefur sérstöðu
í bókinni en hún er eina sagan sem
er sögð frá sjónarhóli karlmanns.
Hann er orðinn gamall og börnin
hans eru komin til að flytja kon-
una hans á stofnun. Aðskilnaður-
inn leggst þungt á gamia manninn
og hann er máttvana og varnar-
laus gagnvart ráðsmennsku harna
sinna. Pálmasunnudagsganga er
saga konu sem er nýkomin úr
páskafríi frá Jerúsalem. Hún er
ekkja og hefur unnið hörðum
höndum við að koma drengjunum
sínum þremur til manns, kennslu-
störf á veturna og þýðingarvinna á
sumrin. Allt hafði þurft að vera í
föstum skorðum og fjárhagurinn
ekki leyft nein ferðalög. En nú var
farið að rýmkast um — bara yngsti
sonurinn eftir, hinir tveir komnir í
háskóla. En ferðalagið verður ekki
sú upplyfting fyrir hana sem hún
hafði vænst. Á pálmasunnudag
fékk hún pálmaviðargrein í augað
á göngunni inn í Jerúsalem og þótt
læknirinn fyndi ekkert athugavert
við augað fannst henni alltaf
standa í því þyrnir — eða var það
flís? Síðasta saga bókarinnar heitir
Saga bróður tníns og er lögð í
munn konu sem gætti bróður síns
er hann var lítill og hafði ofan af
fyrir honum með því að segja hon-
um sögur. Þegar henni er tilkynnt
að hann hafi látist með voveifileg-
um hætti rifjast upp fyrir henni
sögurnar sem hún sagði honum
og hvernig hún hafði ráðið sögu-
lokum, umbreytt þeim og endur-
skapað að vild. Sektarkenndin
vekur með henni spurningar um
það hvort hann hafi gefið sig sög-
unum hennar á vald og örlög hans
séu því hennar sök.
Fyrsta sagan, Undir eldfjalli,
ber ekki nafn bókarinnar að
ástæðulausu því hún er eins konar
leiðsögustef hennar og vegvísir
fyrir sögurnar í heild. Við kynn-
umst þeim Lofti og Gerði þar sem
þau bíða komu sonar síns og
tengdadóttur og líta stolt og
hreykin yfir landið sitt sem liggur
fyrir fótum þeirra baðað sólskini.
Hekla í forgrunni og fannhvítir
jöklar í fjarska.
Þúsund birkiplöntur eru nú
komnar ofan í jörðina, afrakstur
erfiðis nýju landnemanna og um
leið vitnisburður Jsess að enn hafi
maðurinn ráðist til atiögu við
náttúruöflin sem eiga það til að
þurrka út strit kynslóðanna þegar
minnst varir. Endur fyrir löngu
hafði verið þarna blómlegt bú og
skógur svo hávaxinn að hvergi
hafði séð til fjalla. Sandbylur batt
enda á þá Paradís og á tveim dög-
um tókst eyðingaröflunum að má
út öll vegsumnterki gróðurs en
þess í stað blasti hvarvetna við
auðn og eyðilegging.
Gerður og Loftur eru auðmjúk
gagnvart þessari staðreynd og gera
sér grein fyrir að sólardagarnir
þrír sem þeim hefur hlotnast í
landnámi sínu eru náðardagar og
fögnuður þeirra nærist ekki síst á
vitundin um fallvelti lífsins — því
hvenær sem er gæti skollið á slag-
viðri. Við fylgjumst með þeim þar
sem þau leiða son sinn, tengda-
dóttur og sonarson urn landið og
með augum Gerðar lesum við
hvert lífsundrið á eftir öðru. Við
hvert fótmál ber eitthvað fyrir
augu sem minnir okkur á hina
eilífu hringrás sköpunar og eyð-
ingar. Örfoka hraun beggja vegna
við grösugan grasbala, lækur með
gamalli, blómum skrýddri torflirú
sem hafði verið hlaðin af öðrum
ábúendum endur fyrir löngu og
þar sem eitt sinn hafði verið skóg-
ur og ekki sést til fjalla er nú
óræktarlegt valllendi sem hrossa-
puntur hefur lagt svo rækilega
undir sig að grávíðirinn harðgeri
fær vart þrifist. En allt her lífinu
vitni Jiarna í óbyggðinni. Og lífinu
ber að sýna varúð og aðgát því
annars getur farið svo að maður
hræði líftóruna úr andarstegg sem
heldur að einhver vilji ungunum
hans illt og leggur líf sitt að veði til
að lokka burt óboðna gesti, og
harðir skósólar gætu troðið niður
lítinn, næstum ósýnilegan græöl-
ing ef ekki er stigið til jaröar með
gát. Þegar sonarsonur þeirra Lofts
og Gerðar fyllist skelfingu yfir
garginu í andarsteggnum ótta-
slegna sefa ungu foreldrarnir
drenginn sinn með því að vefja
hann örmum og Gerður krýpur
niður til að hlúa að nýgræðingun-
um sem hún er nýbúin að gróður-
setja. ,,Hér voru j)au öll á sama
eðlisstigi, fólk og fuglar og smá-
síli í lœk. Athœfi varð að tala.“
Og við skynjum nið kynslóðanna
sem hafa af eðiishvöt haldið
ótrauðar áfram að viðhalda lífinu
með ástríki og umhyggju þrátt fyr-
ir nálægð eyðingaraflanna.
En ungu hjónunum gengur erf-
iðlega að skilja þrá Gerðar og
I.ofts að hefja nýtt ræktunarskeið
í þessari sandblásnu auðn — þau
sem eiga fullræktaðan blómagarð
heima, gætu jafnvel ofgert sér —
og enn gæti Hekla gosið, hvers
vegna völdu þau þetta land?
Svarið vefst fyrir Gerði enda er
spurningin stór, í raun er spurt um
tilvist mannsins og tilgang.
,,Ósjálfrátt tók hún í hönd smái-
barnsins líkt og hún vieri að
vinna tíma meðan hún kannaði
hug sinn, leitaði að einlœgu
svari. Hönd bamsins greip um
fingur á henni og hélt ótrúlega
föstu taki, af pví handarafli sem
sagt er að smábörnum sé áskap-
að og hún hafði lesið að vceri arf-
ur úr bernsku mannkyns í frum-
skágunum, og loks með hönd
smábarnsins utan um litla fing-
urinn, leit hún seinlega ncer sér
líkt og hún kcemi úr óralangri
ferð og sagði: — Ég veit pað
ekki."
Svava svarar ekki spurningum
sem leita á hugann við lestur sagna
hennar en hún vísar okkur leið til
næmari skilnings á lífsgátunni
miklu. Hún varðar leið lesenda
sinna með teiknum sem eru að
sínu leyti samofin yrkisefninu og
láta því ekki mikið yfir sér en án
þcss aö aðgæta þau vel gæti okkur
farið eins og þeim sem vaða skeyt-
ingarlausir með skilningarvitin
lokuð, hálfblindir og heyrnarlaus-
ir, yfir viðkvæman gróður, bæla
niður sköpunarverkið og troða
J^að undir fótum sér. Gerður og
Loftur sem leiöa ungu hjónin unt
landið sitt verða |)ví á vissan hátt
leiðsögumenn okkar um landnám
höfundar þar sem hringrás náttúr-
unnar er alltaf nálæg og skapar
hliðstæðu við lífshlaup mannsins.
Myndin af sandlóuungunum
sækir á hugann þar sem þeir sækja
í hjólför bílsins — eða lenda þar
óvart. Persónurnar í sögunum
reyna sumar hverjar að leita skjóls
í fallvöltum heimi með því að fara
troðnar slóðir, halda sér innan
rammans. En ekkert er öruggt.
Óvætturin býr einnig þar og eins
og ungarnir sem flýja upp á bakk-
ann þegar bfllinn nálgast, neyðast
persónur Svövu fyrr eða síðar til
að horfast í augu við sjálfar sig og
örlög sín þrátt fyrir ,,óbcerilega
pjáningu pess er hefur bceði
augu heil." — En eftir stendur
draumur þeirra Gerðar og Lofts
um ódáinsvellina sígrænu, þar
sem gullnar töflur munu finnast í
grasi. Án þessa draums værum við
líklega öll fyrir löngu hætt þessu
basli!
38