Vera - 01.10.1998, Blaðsíða 35

Upphafning hefðbundinna kynhlut-
verka
Eins og áður sagði einskorðaðist jafnréttis-
stefna stjórnvalda á tímum sósíalismans við
að stýra konum út á vinnumarkaðinn. Þær
höfðu ekki frelsi til að velja. Nú þrá margar
konur að sinna heimili og börnum án þess
að vera útivinnandi. Á þann hátt hylla þær
hefðþundin gildi fjölskyldunnar sem er i full-
um samhljóm við íhaldssama stefnu stjórn-
málaflokka og kaþólsku kirkjunnar sem er
mjög valdamikil í þessum löndum. Markmið
stjórnmálaflokkanna er augljóst; með því að
styrkja og hylla stöðu konunnar innan heim-
ilisins tryggja þeir að meirihluti kvenna hverfi
af vinnumarkaði, sem kemur sér vel á tímum
mikils atvinnuleysis og efnahagslegrar nið-
ursveiflu. Konum er sagt að nú séu þær
loksins frjálsar til að sinna þeim hlutverkum
sem náttúran og forsjá Guðs ætlaði þeim.
Stjórnmálaflokkar, kirkjan og kvenfélaga-
samtök beita sér því í sameiningu fyrir því að
koma á þjóðfélagslegum skilyrðum sem
auðvelda konum að sinna sínu eðlilega kyn-
hlutverki.
Samanburðarrannsóknir á stöðu kvenna í
Austur-Evrópu sýna að þjóðfélagslegir erf-
iðleikar í kjölfar breytinganna hafa leitt til
þess að málefnum kvenna sé veitt lítil sem
engin athygli. Algengt er að konur viðurkenni
bágborna stöðu sína en telji að lýðræðisleg-
ir stjórnarhættir muni með tímanum tryggja
réttindi þeirra. Engin hefð ríkir fyrir kvenna-
baráttu því ríkisstýrð jafnréttisstefna sósíal-
ismans sá um að tryggja félagsleg réttindi
kvenna að ofan. Dagvistun barna, frjálsar
fóstureyðingar, barnsburðarleyfi eða réttur til
atvinnu, sem vestrænar kvennahreyfingar
börðust fyrir áratugum, saman voru sjálf-
sögð réttindi þar til þau voru afnumin síðast-
liðin ár.
Á hinum nýju lýðræðislega kosnu þjóð-
þingum mælist þátttaka kvenna innan við tíu
af hundraði. Af alls tuttugu ráðherrum í ríkis-
stjórnum Ungverjalands, Tékklands og Pól-
iands féll eitt ráðherraaembætti í hlut konu i
öllum þremur löndunum í fyrstu lýðræðis-
legu kosningunum. Staðreyndirnar tala sínu
máli og auka enn fremur skilning manns á
því hversu erfitt hefur reynst að mynda
kvennahreyfingar eða undirbúa jarðveginn
fyrir femíníska umræðu.
Sjálfsákvörðunarréttur kvenna lít-
ilsvirtur - fóstureyðingar túlkaðar
sem glæpur
Skömmu eftir fall ríkissósíalismans var
harkalega vegið að grundvallarréttindum
kvenna í Póllandi og Ungverjalandi með því
að gera fóstureyðingar ólögmætar með öllu.
Fóstureyðing er túlkuð sem glæpsamlegur
verknaður og konur og læknar geta átt yfir
höfði sér 3-5 ára fangelsisdóm brjóti þau
lögin. Fóstureyðing er aðeins leyfð ef með-
ganga ógnar heilbrigði konu og barns eða ef
þungun hefur átt sér stað eftir nauðgun. Ekki
er tekið tillit til félagslegra eða efnahagslegra
aðstæðna þeirra kvenna sem óska eftir fóst-
ureyðingu. í báðum löndum studdi kaþólska
kirkjan hina nýju lagasetningu opinberlega.
En hún beitir sér einnig gegn getnaðarvörn-
um og kynfræðslu í skólum. Flvergi annars
staðar í heiminum var tíðni fóstureyðinga
eins há og í Póllandi, alls 600.000 á ári, sem
samsvarar fjölda fæðinga. Margar konur
neituðu að nota getnaðarvarnir af trúarleg-
um ástæðum en það þótti aftur á móti eðli-
legt að fertug kona ætti fimm til sex fóstur-
eyðingar að baki.
Stjórnmálamenn og kaþólska kirkjan kenna
siðleysi sósíalismans um háa tíðni fóstur-
eyðinga sem gerði lítið úr móðurhlutverkinu
og gerði konur sjálfselskar. Þeir sem aðhyll-
ast strangari lög um fóstureyðingar notfæra
sér einnig uppsveiflu þjóðernisstefnu og
leggja hart að konum að eiga mörg börn í
þágu þjóðarinnar. Á þeim tíma sem lögin
voru sett myndaðist einskonar bræðralag
feðraveldisins og andstefnumanna komm-
únismans gegn frjálsum fóstureyðingum.
Það beinir athyglinni aftur að veikri stöðu
kvennahreyfinga i þessum löndum hversu
auðveldlega íhaldssömum öflum tókst að
gera lítið úr sjálfsákvörðunarrétti kvenna.
I Ungverjalandi áttu sér ekki stað markviss
mótmæli kvenna gegn lagasetningunni. f
Póllandi skipulagði eina starfandi femíníska
kvennahreyfingin (Pro-femina) mótmæla-
göngur og stofnaði samtök kvenna á þingi
gegn fóstureyðingalöggjöfinni. Þær gagn-
rýndu pólitísk ítök kaþólsku kirkjunnar og
komu þannig af stað löngu tímabærri þjóð-
arumræðu um samband ríkis og kirkju.
Kvennahreyfingunni tókst ekki að koma í
veg fyrir lagasetninguna en átökin um hana
urðu þó upphafið að kvennabaráttu í land-
inu. Konurnar sögðu að þær hefðu mætt
mjög fjandsamlegu viðmóti sem, ásamt því
að lögin urðu að veruleika þrátt fyrir mót-
mæli þeirra, hefði dregið úr baráttugleði og
samstöðu kvenna í landinu. Samtök kvenna
á þingi eru enn starfandi og Pro-Femina
verður fjölmennari með hverju árinu sem líð-
ur, sem bendir til þess að konur í Póllandi
hafi áttað sig á því að kvenréttindi eru ekki
nauðsynlegur fylgifiskur töfraorðsins lýð-
ræði.
Lýðræöi og réttindabarátta kvenna
Stjórnkerfi þessara landa bjóða nú upp á
möguleika fyrir konur að mynda vettvang
fyrir kvennabaráttu. Konur þurfa sjálfar að
koma auga á afleiðingar þjóðfélagsbreyting-
anna og notfæra sér þá möguleika sem þær
bjóða upp á. Reynsla vestrænna kvenna er
lýsandi dæmi um að lýðræðislegir stjórnar-
hættir þýða ekki sjálfkrafa sömu réttindi fyr-
ir alla þjóðfélagsþegna. Á tímum pólitískra
og efnahagslegra breytinga reynist valda-
kjarnanum auðvelt að benda á brýn verkefni
sem krefjast skjótari afgreiðslu en málefni
kvenna. Þróun þjóðfélagsins heldur engu að
síður áfram og í þeirri þróun gæti feminism-
inn sem mannúðarstefna lagt sitt af mörkum
til menningarlegra og félagslegra þátta
mannlífsins.
Með tilliti til hugtaka eins og mannréttinda
og jafnréttis hafa femínistar og kvennahreyf-
ingar ætíð bent á þá aðgreiningu sem sam-
félög okkar byggja á eftir kynjum. Feminísk-
ar fræðikonur hafa rýnt í hugtök eins og
„þegnasamfélag" og „borgari" og bent á að
þau séu kynbundin, þ.e karlkyns.
Upphaf þjóðfélagsbyltinganna i Austur-
Evrópu voru m.a. mörkuð af mótmælum
verkalýðsfélaga, kirkju og pólitískra andófs-
hópa sem unnu skipulega gegn ríkjandi
stjórnarfyrirkomulagi á áttunda áratugnum.
Á sjálfum byltingartímanum léku samtök
eins og Samstaða í Póllandi eða Charta 77 í
Tékklandi lykilhlutverk í að koma þeirri
keðjuverkun af stað sem að lokum leiddi til
þess að járntjaldið hrundi. Flægt er að skil-
greina þessar hreyfingar sem mannréttinda-
samtök enda voru kröfur um borgaraleg og
pólitísk réttindi þegnanna höfð í fyrirrúmi.
Þau settu sér það pólitíska markmið að
skapa lýðræðislegt þegnasamfélag sem
stæði vörð um réttindi almennings gagnvart
ríkisvaldinu. Flugtakið þegnasamfélag (civil
society) fékk vissa endurreisn (félagsvísind-
um samhliða stjórnarbyltingunni í Austur-
Evrópu. Það er í raun samnefnari fyrir hug-
takið borgarasamfélag sem í hugmyndasög-
unni má rekja aftur til svokallaðra samfé-
lagssáttmálaheimspekinga.
í grein minni sem birtist (komandi tölublaði
mun ég huga að hlutverki kvenna í pólitísk-
um andófshópum á tímum þjóðfélagsbylt-
inganna í Miðaustur-Evrópu. Eins mun ég
skoða hugmyndafræðilegan bakgrunn hug-
takanna með tilliti til femínískrar gagnrýni en
femínískar fræðikonur hafa haldið því fram
að lýðræðislegt þegnasamfélag móti þann
pólitíska mismun kynjanna sem kynjaskipt-
ing nútíma þjóðfélaga grundvallast á. ■
Dagvistun barna, frjálsar fóstureyöingar, barnsburðarleyfi eða
réttur til atvinnu, sem vestrænar kvennahreyfingar börðust fyrir
áratugum saman, voru sjálfsögð réttindi þar til þau voru afnumin
síðastliðin ár.
35