Akranes - 01.04.1944, Blaðsíða 9

akranes
45
í Reykjavík hvíldi því hinn mesti drungi yfir öllu and-
legu lífi. Bókaútgáfa og blaða var engin, enda ekki til
prentsmiðja í bænum. Eina nothæfa prentsmiðjan í land-
inu hafði verið á Leirárgörðum en var nú flutt til Viðeyj-
ar. Hafði hún prentað nokkrar nýtilegar bækur meðan
Magnús Stephensen stjórnaði henni, en mjög var flestum
þeirra áfátt hvað snerti mál og stíl. Eftir dauða Magnúsar
hrakaði prentsmiðjunni enn stórum og kom lítið frá henni
á bernskuárum Geirs, nema misjafnlega kveðnar rímur og
annað af því tagi.
Eina tímaritið, sem út var gefið hér á landi á fjórða tug
19. aldarinnar, var Sunnanpósturinn. Honum var stjórnað
af tveim embættismönnum, Þórði yfirdómara Sveinbjörns-
syni og Árna stiftprófasti Helgasyni. Stóðu þeir báðir
framarlega í röð lærðra manna, svo að ekki var af verri
endanum valið. Þar að auki nutu þeir fulltingis annars
eins manns og Sveinbjarnar Egilssonar. Samt verður ekki
annað sagt, en að Sunnanpósturinn hafi verið ósköp bragð-
daufur, líkt og saltlaus vatnsgrautur, fremur illa ritaður
og efnisrýr. Málið er dönskuskotið og þunglamalegt; stund-
um mistekst höfundum algjörlega að gera það skiljanlegt,
sem þeir helzt vildu sagt hafa. Yfir öllu ritinu hvílir blær
vanburða og getuleysis, sem mjög einkenndi um þessar
mundir mál lærðra manna, sérstaklega í Reykjavík. Prest-
ar og aðrir embættismenn úti um sveitir, hlýddu á hreint
og ómengað málið af vörum alþýðunnar. Þess vegna voru
þeir stórum betur settir hvað þetta snerti en starfsbræður
þeirra í Reykjavík, sem lítið leituðu út fyrir sinn hóp,
nema þá á fjörur danskra og hálfdanskra kaupmanna.
Jafnvel annar eins snillingur og Sveinbjörn Egilsson, sem
fundið hefir manna bezt vesöld Sunnanpóstsins, er svo
kraminn undir fargi vanans, að hann lætur málleysurnar
og „leirburðarstaglið11 afskiftalaust. Hann er ekki svo á-
kveðinn og herskár, að hann berji í borðið og krefjist gagn-
gerðra umbóta. Uppreisnin gegn veldi dönskunnar, end-
urfæðing málsins, varð að koma úr öðrum stað og gerði
það líka. Hún kom frá hinum ungu menntamönnum við
Eyrarsund, Baldvin Einarssyni og Fjölnismönnum. Þeir
sóttu vopn sín í málhreinsunarbaráttunni til tveggja forða-
búra, fornbókmenntanna og alþýðumálsins, eins og það var
talað úti um sveitir landsins. Er af því starfi öllu mikil
saga, þótt ekki eigi hún liér heima.
Margt fleira væri vert umtals, ef gera ætti verulega
grein fyrir Reykjavíkurbæ á bernsku- og æskuárum Geirs
Zoéga, en hér skal þó staðar numið í því efni. Aðalatriðin
eru þessi, og er rétt að menn geri sér þau fyllilega ljós:
Reykjavík þeirra tíma var lítið verzlunar- og fiskiþorp,
þar sem mikill hluti íbúanna voru fátækir menn, en dansk-
ir kaupahéðnar mynduðu einskonar yfirstétt og réðu lög-
um og lofum. Settu þeir svipmót menningar sinnar og
menningarleysis á kaupstaðinn allan, báru litla virðingu
fyrir íslendingum og öllu því, sem íslenzkt var. Sem ein-
staklingar voru kaupmenn þessir að sjálfsögðu upp og of-
an, en eitt áttu þeir sameiginlegt. Þeir voru til íslands
komnir í því skyni að græða sem mest á sem skemmstum
tíma, til að geta síðan flutt með allan auðinn til Kaup-
mannahafnar og notið þar ávaxtar iðju sinnar.
Hinir íslenzku íbúar Reykjavíkurbæjar voru mestmegn-
is daglaunamenn og fiskimenn, flestir bláfátækir og um-
komulitlir. Höfðu margir þeirra horfið úr sveitinni og á
mölina fyrir skömmu síðan, og voru því einskonar land-
nemar í nýju umhverfi, þar sem margvísleg, erfið skil-
yrði biðu þeirra. Létu ýmsir glepjast til þjónkunar við
danska siði og dönsk sjónarmið, sem ríkjandi voru á æðri
stöðum. Aðrir héldu „trú feðra sinna“ og sköpuðu grund-
völl þeirra breytinga, sem fram fóru í bænum á næstu ára-
tugum. Reykjavík var að komast í deigluna. Hún átti fyrir
sér að mótast og umskapast úr hálfdönsku verzlunarþorpi
í höfuðstað vaknandi þjóðar, sem sótti fram til batnandi
lífs og aukins sjálfsforræðis. Slík voru uppvaxtarár Geirs
Zoéga. Hann fæddist nógu snemma til að kynnast bæ hins
danska kaupmannavalds í æsku sinni, en bar hinsvegar
gæfu til þess, að taka myndarlegan þátt í nýsköpun
Reykjavíkur, eins og síðar mun lýst verða.
4. Æskuór.
Hinn 26. maí 1830 kvað við barnsgrátur í gömlu „Smiðj-
unni“, heimili Jóhannesar glerskera og Ingigerðar konu
hans. Þann dag eignuðust þau hjón fimmta barnið. Það
var sveinn, bráðger mjög og efnilegur snemma. Hinn 30.
maí var hann vatni ausinn og nefndur Geir, en ekki er nú
vitað, hvers vegna hann var látinn bera það heiti. Guð-
feðgin voru Þórður danebrogsmaður Jónsson á Bakka,
faðir Einars prentara Þórðarsonar, Pétur Guðmundsson
meðhjálpari og bóndi í Engey, og ljósmóðirin, „madama
Möller“.
Sama árið og drengurinn fæddist, aðeins fáum vikum
áður, varð mannskaði mikill úr Reykjavík. Fórust 20
menn af opnum skipum í ofsaveðri 6. apríl um vorið. Voru
mennirnir flestir úr Reykjavík og af Seltjarnarnesi. Einna
kunnastir þeirra er fórust, voru Grímur Árnason smiður í
Þingholti og Hannes Gissurarson Ólsen, sem einnig var
smiður góður. Mátti segja, að slysfarir þessar minntu
Reykvíkinga á það, hversu sæfarirnar voru mikill þáttur
í lífi kaupstaðarbúa og að þar áttu þeir undir högg að
sækja á litlum og lítt búnum skipum. Margar ekkjur stóðu
slyppar uppi eftir atburð þennan, og voru hafin samskot
þeim til hjálpar. Einhverra hluta vegna var ekki úthlutað
öllu söfnunarfénu, en það hafði verið nokkuð mikið. Var
afgangurinn settur á vöxtu og stofnaður með honum sjóð-
ur, sem síðar efldist nokkuð. Hlaut hann heitið Fiski-
mannasjóður Kjalnesinga.
Um bernskuár Geirs höfum vér litlar sagnir. Hann ólst
upp í Zuggers-bæ hjá foreldrum sínum og naut mikils
ástríkis af móðurinni, en hún hafði verið gæðakona. Fátæk
voru þau hjón, Jóhannes og Ingigerður, og þurfti naum-
ast mikið út af að bera, svo að ekki væri hálfgerður sultur
í búi. Réri Jóhannes jafnan bæði vor og sumar, þegar á
sjó gaf, fyrst lengi sem háseti hjá öðrum, en síðar eignað-
ist hann dálitla bátkænu og gutlaði á henni við annan eða
þriðja mann. Auk þessa fékkst hann nokkuð við glerskurð
og verzlaði lítið eitt með ákveðnar vörutegundir, án þess
að hann hefði nokkru sinni opna sölubúð í húsi sínu. Mun
hann aldrei hafa haft bolmagn til að komast yfir varning
nema í smáum stíl, fyrir fátæktar sakir.
Geir var þegar á unga aldri gæddur miklum þroska,
bæði til líkama og sálar, enda fór hann snemma að hjálpa
foreldrum sínum. Komu strax fram þeir eiginleikar, sem
síðar áttu eftir að lyfta honum úr fátækt og umkomuleysi
og gera hann að einhverjum kunnasta athafnamanni sam-
tíðar sinnar. Vinnuþrekið var óvenjulega mikið allt frá
bernskudögum. Hann bjó yfir kynngi gæddri orku þess
manns, sem hefir nautn af því að leggja sem víðast hönd á
plóginn, koma sem flestum hlutum í framkvæmd. Ekki er
þetta þó svo að skilja, að hann væri nýjungagjarn úr hófi
fram, né sækti það fast að ganga ótroðnar slóðir. Hitt mátti
miklu fremur um Geir segja, bæði á æskuárum og síðar,
að hann litaðist vel um við hvert fótmál og skyggndist
vandlega um allar gættir, en steig skrefin hreint og hik-
laust ef honum þótti slíkt ráðlegt. Frá barnsaldri var hann
hinn rólyndi, starfsami maður, sem var það eðlisnauðsyn
að beita orku sinni við hagnýtar framkvæmdir, og gladd-
ist einkum er hann sá ávöxt erfiðisins í áþreifanlegum
myndum.
Helztu störf ungra sveina alþýðufólks á uppvaxtarárum
Geirs, voru annað tveggja snúningar í kringum fiskimenn-
Framh.