Litli Bergþór - 01.12.1996, Blaðsíða 21

Þáttur af Jóni á Setbergi frh.
Á þessum tímum var ullin verðmæt, þess vegna
dugði ekki að horfa framhjá ullargæðunum, enda
gerði langafi minn það ekki. Ég veit það af eigin
reynslu að talsvert má greina það á feldi unglamba
hvort reifi verða illhæruskotin.
Hann setti aldrei á gimbrar sem hann taldi að
bæru með sér þennan galla og þær ær veturgamlar
sem skiluðu illhærum í sínu fyrsta reifi fóru
undantekningarlaust á blóðvöllinn, eins var um
hrútana. Það leiddi af sjálfu sér að þeir blönduðust
ekki ærstofninum.
Með þessum hætti ræktaðist fljótlega upp stofn
með þeim ullareiginleikum sem að var stefnt. Þelið
var megin verðmæti ullarinnar, togið varð þó að
vera sterkt og ekki of stutt á algeru útivistarfé.
Jón á Setbergi lét ekki sitt marga útigangsfé
þvælast um einhvers staðar eftirlitslaust. Þar kom
þrennt til, fyrst og fremst vildi þessi nákvæmi
fjármaður fylgjast vel með hjörðinni, í öðru lagi var
þess full þörf að hafa stjórn á því hvar og hvernig
svo stór hjörð gekk að beitinni, og í þriðja lagi varð
að fylgja hjörðinni vegna affalla sem bráðapestin
olli. Einmitt vegna „pestarinnar" varð strax snemma
hausts að fylgja fénu öllum stundum daglangt.
Bráðapestin var alltaf skæðust á haustin og aldrei
eins mögnuð og í hæglætisveðri þegar hrímfall var
mikið og viðvarandi, en hrímið fylgdi mest hægri
haustkælu sem kunnugt er.
Þessum stóra fjárhópi fylgdu alltaf tveir karlmenn
allt frá haustnóttum og framundir vor. Þannig var
auðvelt að stjórna því hvar féð gekk að jörð hverju
sinni, og með þessu móti einu var hægt að „skera
af“ þær kindur sem tóku „pestina".
Bráðapestin var skæðust í yngsta og vænsta
fénu. Þessa vegna olli hún mjög miklum skaða.
Við þennan vágest hafði verið óbúandi án þess að
gæta fjárins svona nákvæmlega.
Með þessari daglegu gæslu var unnt að lóga þeim
kindum sem dauðvona urðu, þannig spilltist átan af
þeim ekki verulega, nema feitin rann við suðu mun
meira en þegar fargað var heilbrigðu fé.
Ég trúi að langafa mínum hefði búnast talsvert
verr ef nýtingin á þessu fé hefði ekki verið í svo
góðu lagi sem hún var, því á Setbergi var þungt
heimili vegna mikillar ómegðar. Strax og farið var
að gæta fjárins á haustin var það „bælt“ sem kallað
var, við tvo hella suðvestur af svonefndri
Setbergshlíð. Þarna átti féð náttból allan
gæslutímann enda var hraunið vel gróið á alldrjúgri
spildu.
Fyrrgreind náttból var drjúglangt frá bænum. Þær
kindur sem farga þurfti voru þannig meðhöndlaðar
að fyrst var þeim látið blæða, síðan var hleypt innan
úr þeim frá þind og aftur úr. Síðan urðu
fjármennirnir að axla þessar fárakindur og bera
heim að kveldi. Með fyrstu skímu að morgni þurftu
þeir svo að fara til fjárins, því ekki dugði að það væri
farið að dreifa sér þegar komið var að náttbólinu.
Auk þess vildu þeir helst koma að hópnum áður en
féð stóð upp, því hver ein kind sem teygði sig um
leið og hún stóð upp úr bæli sínu varð ekki
„pestinni" að bráð næstu 30 klst. Þetta máttu þeir
gerst vita sem stóðu yfir fé að staðaldri.
Ég hefi oft hugsað til þess hve það hefir komið sér
vel hve skjólsælt var víða í þessum högum. Þess
hafa fjárgæslumenn og hjörðin notið ríkulega í hreti
og hreggviðrum.
Víða var í Setbergshögum eski og sauðamergur
ásamt valllendis- og víðigróðri. Auk þessa var fénu
beitt vítt um hraunfláka sem voru utan heimalands,
á því svæði eru víða beitilyngsbreiður.
Eftir því sem ég þekki frá uppvexti mínum í
sambandi við vetrarbeit þá er fátt sem jafnast á við
beitilyngið. Það er tvennt sem skapar manni sátt
við hraunlendið.
í fyrsta lagi lynggróðurinn og þá alveg sérstaklega
beitilyngið og í öðru lagi skútar og önnur skjól, sem
hraunflákarnir búa sauðkindinni.
Eins og áður er komið fram í máli þessu var Jón á
Setbergi líkt og faðir hans Guðmundur Eiríksson vel
að sér um allt sem laut að sauðfjárbúskap. Hann
var einnig líkur föður sínum í því hve hann var
fótfrár og slyngur smali, að mínu viti verður enginn
virkilega slunginn smali nema sá sem skynjar hin
væntanlegu viðbrögð sauðkindarinnar undir hinum
breytilegustu kringumstæðum.
Sínu létta og giktarlausa smalaspori hélt hann
fram á gamalsaldur rétt eins og faðir hans, þess
vegna entist hann lengi vel að standa yfir fé sínu,
sem alltaf var gert haust og vetur.
Tveir synir hans af fyrra hjónabandi voru mest
með honum í þessar fjárgæslu, þeir Guðjón og Egill.
Eins og áður var getið fylgdu tveir menn hjörðinni
frá haustnóttum til vordægra. Þessir fjárglöggu
menn þekktu að sjálfsögðu hverja einustu kind og
hverjum einstakling var gefið nafn þó hópurinn væri
stór. Það er sama um búfé og umhverfið að nöfnin
dýpka sambandið á alla lund.
Nafnlaus kind, hæð eða slakki er fjær manni í
vitundinni en það sem heiti hefur.
Jón á Setbergi var réttabóndi í Gjárarrétt öll þau
ár sem hann bjó á þeirri jörð. Hann þótti ölkær
nokkuð og veitull á vín en gætti þess hófst að
fjármannsheiðri hans var jafnan borgið þó Bakkus
væri með í för.
Móðir mín sagði að afi sinn hafi aldrei verið illur né
þrasgjarn við vín en stundum smástríðinn. Langafi
minn hafði verið dagfarsprúður og þægilegur
húsbóndi, enda mjög hjúasæll. Glaðvær og
skemmtilegur á heimili og einnig í viðkynningu út á
burt.
Ekki kann ég neitt að segja frá dagfari Guðrúnar
langömmu minnar, sem var fyrri kona Jóns, en
Vilborg á Setbergi, sem var seinni kona hans þótti
Litli - Bergþór 21