Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.12.2008, Blaðsíða 8

Fréttabréf Ættfræðifélagsins í desember 2008
ust. Þetta var nokkuð viðkvæmt í sagnfræði um tíma.
Þegar ég byrjaði að kenna í Háskóla Islands 1979
átti ættfræði ekki upp á pallborðið, nemendur þóttust
ekki komnir í háskóla til að læra einhverja höfð-
ingjasögu. Það var skiljanlegt, sagan sem kennd var
í framhaldskólum gekk lengi vel mest út á stjórnmál,
stríð, konunga, höfðingja og ættir þeirra. En persónu-
saga og atburðasaga nutu ekki hylli í Háskóla íslands
um 1980 heldur félagssaga og hagsaga og sagt skyldi
frá félagslegum öflum og framleiðslu og svo kom
hugarfarssagan. Eg var alveg með á nótunum og man
að kennarinn sem kenndi á undan mér lét mig hafa
einhver gögn og þar á meðal ættartöflu Stefánunga
á 18. öld eða Stephensensættar. Hann sagði að ekki
mæltist vel fyrir meðal nemenda að dveljast mikið
við þessa ættartöflu. Ég ljósritaði ættartöluna engu
að síður og lagði hana fyrir nemendur og þeir sýndu
æðruleysi. Núna hefur afstaðan hins vegar breyst,
Stefánungar vekja áhuga, skyldleiki þeirra sjálfra og
vensl við aðra og þau „netverk“ eða tengslanet sem
þeir mynduðu. Til vitnis um það er doktorsritgerð
Einars Hreinssonar, frá 2003, þar sem skyldleiki og
ættatengsl ráðamanna á bilinu 1770 til 1870 eru í
fyrirrúmi.9
Það er óhjákvæmilegt að kanna ættfræði þegar gera
skal grein fyrir sögu 17. og 18. aldar. Á 17. öld var
helmingur jarðeigna í einkaeign en aðeins fáir menn
og ættir áttu helming þessara jarðeigna sem voru í
einkaeign. Þetta voru ættir sýslumanna og umboðs-
manna konungsjarða, þær stóðu saman og mægðust
innbyrðis. Þessar ættir höfðu flestar komist til valda
og áhrifa með siðbreytingunni, svo sem Svalberðing-
ar, sem var ætt Magnúsar prúða, og Gíslungar, oftast
tengdir Bræðratungu, ofl.10 Þeim tókst ekki að verja
stöðu sína með aðalsbréfum, urðu ekki erfðaaðall,
og misstu tök sín við lok 17. aldar. Þá komu fram ný
viðhorf í kjölfar einveldis 1662, ættgöfgi og auður
nægðu ekki til að menn hlytu embætti sýslumanna,
eins og verið hafði, ætlast var til hæfileika, mennt-
unar og þekkingar. Lögfræðipróf frá Kaupmanna-
höfn er sagt hafa verið ófrávíkjanleg krafa frá 1737
til þeirra sem sóttust eftir störfum sýslumanna. Nýir
menn komust að og nýtt ættarvald varð til þar sem
voru Stefánungar. Það gætti auðsæilega enn mikillar
hneigðar á 18. öld til að tryggja sig með venslum og
mynda tengslanet og á þessu verða sagnfræðingar að
átta sig og þannig hefur dregið lítið úr mikilvægi þess
að sagnfræðingar þekki ættartengsl og vensl þegar
skoðuð er saga 17. og 18. aldar.
Ég sleppi 19. og 20. öld að mestu leyti, vísa aftur
á rit Einars Hreinssonar og fyrst ég nefndi Guðjón
Friðriksson get ég nefnt fróðleg skrif hans um ætta-
tengsl milli embættismanna og kaupmanna í Reykja-
vík á 19. öld og um samstöðu meðal þeirra.11
Not fyrir ættfræði í rannsóknum á sögu
þjóðveldis
En ég sný mér aftur að þjóðveldinu og fjalla um
hvernig ættfræði getur gagnast í sagnfræðirannsókn-
um. Lengi vel fjölluðu fræðimenn mest um mikil-
vægi karlleggs, og ættrakningu til forföður og má
tala um stofnætt. Menn leyfðu sér að tala um ætta-
samfélag í þessu sambandi. Núna er samkomulag um
það, líklega meðal flestra fræðimanna, að stofnætt
hafi ekki skipt svona miklu máli því að á íslandi hafi
verið miðað við beggjaættakerfi sem nefnist svo. Þá
er miðað við ættingjahóp eða frændgarð hvers ein-
staklings og kvenleggur skipti ekki minna máli en
karlleggur. Þegar þannig er rakið er ljóst að það var
aðeins nánasta fjölskylda, foreldrar, systkini og böm
sem skipti hvern einstakling mestu máli.
Skilningur á beggjaættakerfi getur skýrt af hverju
mönnum var oft annt um að leysa alvarlegar deilur og
átök sem upp komu. í samfélagi án miðstjórnarvalds
urðu menn sjálfir að sjá um að verja sig. Hefndarskylda
og heiður ollu svonefndum fæðardeilum, sá sem taldi
sig beittan ofbeldi eða yfirgangi bjóst til hefndar og
kallaði náin skyldmenni til hjálpar. Átök hófust og
gátu stigmagnast og leitt til blóðsúthellinga og æ fleiri
tengdust þeim. Einhverjir fundu jafnan hjá sér knýjandi
þörf til að ganga á milli og koma á sáttum. Þessi þörf er
einkum skýrð með beggjaættakerfi, margir vom skyld-
ir báðum deiluaðilum og vildu sætta þá.
Víkjum að öðru. Ritheimildir um elstu sögu
Islands teljast ekki traustar, svo sem íslendingasögur
og Landnáma. I þeim er geysimikið um ættartölur
og ekkert því til fyrirstöðu að sumar þeirra amk. geti
verið traustar. Þeir fræðimenn eru til sem hafa reynt
að nýta þær til að kanna hvenær straumur landnema
hafi verið einna mestur til landsins. Þá er reiknað
með þremur kynslóðum (ættliðum) á öld og eftir að
sægur ættartalna hefur verið kannaður er útkoman
að mestur straumur fólks til landsins hafi hafist um
890 og meginþorri landnema hafi komið á bilinu
890-910.12 Þetta þykir koma heim við að upplausn
var nokkur í byggðum norrænna manna fyrir vestan
haf á þessum tíma. Það kemur heldur ekki illa heim
við rannsóknir fornleifafræðinga og vitnisburð gripa
sem þeir hafa fundið; þar eru vart til gripir sem teljast
eldri en frá um 850.
Segja má að ættartölur úr elstu tíð geti verið ótraust-
^ Einar Hreinsson, Natverk och nepotism,. Den regionala förvaltningen pa Island 1770-1870 (Göteborg 2003), einkum
120-21, 124-5,131.
Helgi Þorláksson, Frá kirkjuvaldi til ríkisvalds, 237-51.
' * Guðjón Friðriksson, Saga Reykjavíkur. Bœrinn vaknar 1870-1940. Fyrri hluti (Reykjavík [1991]), 6-12.
1 - Jakob Benediktsson, Formáli. íslendingabók, Landnámabók. íslenzk fornrit I. Útg. Jakob Benediktsson (Reykjavík 1968),
1, cxxxix.
http://www.ætt.is
8
aett@aett.is