Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.12.2008, Blaðsíða 7

Fréttabréf Ættfræðifélagsins í desember 2008
tíð? Nei, ekki ef hugmyndin var sú að hæfileik-
ar erfðust. A okkar tímum hefur fólk trú á að börn
stjórnmálamanna sem náðu árangri og nutu hylli
geti líka náð árangri í stjórnmálum. Nýleg dæmi eru
Jón Baldvin Hannibalsson, Steingrímur Hermanns-
son, Björn Bjarnason og Jóhanna Sigurðardóttir. Ég
hugsa að margir hafi, eða hafi haft, trú á þeim vegna
feðra þeirra og í dæmi Jóhönnu líka vegna formóð-
ur. Hugmyndin er sjálfsagt sú að slíkt fólk eigi ekki
að fá neitt ókeypis út á feðuma eða ætt en sýni það
hins vegar getu og dugnað er því kannski lyft upp
fremur en öðrum. Hvort þetta er alveg sambærilegt
við foma trú á gæfu sem fylgdi ákveðnum ættum er
ég ekki viss um, leyfi mér samt að setja þetta fram
sem tilgátu.
Að öllu þessu athuguðu er skiljanlegt að mikið sé
lagt upp úr ættfræði í Islendingasögum. Þetta var eins
og skylda eða forskrift, Islendingasögur áttu að byrja,
á ættartölum. Við könnumst við „Ketilssonar flatnefs,
Bjarnarsonar bunu, Grímssonar hersis úr Sogni“.
Sumir ritarar Islendingasagna hafa kannski gert sér
þetta að leik, enda eru sumar ættartölur litríkar og
skoplegar. Hrafnkatla byrjar svona, „Það var á dögum
Haralds konungs hins hárfagra, Hálfdanarsonar hins
svarta, Guðröðarsonar veiðikonungs, Hálfdanarson-
ar hins milda og hins matarilla, Eysteinssonar frets,
Olafssonar trételgju, Svíakonungs ...“
Mörgum þykir galli á Sturlungu hversu mörg
mannanöfn eru þar og margar persónur og allt er
tómt kraðak þar til ættartölur hafa verið kannaðar, þá
fer að greiðast úr flækjunni. Það reynir oft á að skilja
hver var skyldur hverjum, td. hverjir allir þessir Sturl-
ur voru. I öðru lagi verður að skilja að nokkrar ættir
eða fjölskyldur risu upp, skám sig úr, hófu sig upp
yfir aðrar við lok 12. aldar. Þær tóku svo upp á því að
mægjast innbyrðis og hjálpuðust að og við tölum um
ættir stórgoða. Þegar ég var í menntaskóla var skylt
að kunna utan að helstu goðaættir á Sturlungaöld.
Mig minnir að það hafi td. verið spurt á prófi: Hver
var Randalín Filippusdóttir? Þetta þjónaði ekki mikl-
um tilgangi nema fyrir þá sem ætluðu að hella sér út í
lestur Sturlungu en það gerðu víst ekki margir á mínu
reki á menntaskólaárum. Þetta var því tilgangslítill
fróðleikur og kom kannski óorði á ættfræði.
Undir konungi
Sturlunga varð til um 1300 og lesendum hennar hef-
ur líklega þótt alveg sjálfsagt að skilja ættfræðina og
mikilvægi hennar við lok þjóðveldis. Gamla goða-
blóðið skipti enn miklu máli um 1300. íslendingar
settu ákvæði inn í Gamla sáttmála 1302 um að lög-
menn og sýslumenn skyldu vera íslenskir og af ættum
þeirra sem gáfu konungi upp goðorðin, möo. skyldu
vera af stórgoðaættum frá um 1250.6 Ákvæðið sýnir
að það var spenna ríkjandi og einhverjir nýir menn
sóttust eftir völdum, en við getum ekki sagt margt
frá því. Þó er líklegt að konungur hafi freistast til að
lyfta nýjum mönnum upp, mönnum sem voru ekki
af gömlu stórgoðaættunum, og gera þá að hirðmönn-
um og jafnvel sýslumönnum, við enga ánægju þeirra
sem töldu sig hafa blátt blóð í æðum og sjálfsagða til
sýslumannsstarfa.
Þetta var nýjung á íslandi eftir að landið komst
undir konung, konungur gat veitt mönnum utan
valdaætta sóma, lyft þeim upp, skipað þeim á hærra
þrep í þjóðfélagsstiganum. Metnaðarmenn sem áttu
eitthvað undir sér sóttust eftir slíku. Einkum þótti
varið í að verða riddari og það hefur varla orðið hlut-
skipti óbreyttra bænda. Menn sem urðu riddarar voru
dubbaðir, slegnir til riddara, fengu hjálm og merki á
skjöld sinn og voru kallaðir herrar og konur þeirra
kölluðust frúr. Á lægra stigi voru svonefndir vopnarar
sem voru hvorki dubbaðir né nefndir herrar en fengu
hjálm og merki á skjöldinn.7 Riddarar og vopnarar
gegndu iðulega störfum sýslumanna og lögmanna
og fram undir 1490 eða svo gátu þeir líka verið hirð-
stjórar. Þessi upphefð var ekki ættgeng, gekk ekki í
erfðir, og konungur dró mjög úr því á seinni hluta 16.
aldar að veita mönnum hana. Það fannst ráðamönn-
um miður og á 17. öld sáu þeir ættir fornra riddara í
hillingum og lögðu rækt við að minna á að þeir væru
af þeim komnir.
Síðasti Islendingur sem fékk aðalsbréf var Jón,
sonur Magnúsar prúða, árið 1620. Um 1650 vildi
Vísi-Gísli að vissar ættir fengju að taka upp aðalstign
en það mun varla hafa fallið í kramið hjá fógetum á
Bessastöðum og dönskum kaupmönnum sem sýslu-
menn eins og Jón og Gísli áttu jafnan mikið undir. En
bróðursonur Jóns, Eggert Björnsson á Skarði, gældi
mjög við hugmyndir um aðalstign og það gerðu fleiri
á síðari hluta 17. aldar og héldu gömlum merkjum
forfeðra sinna til haga. Til er mynd af þeim hjónum,
Birni syni Vísa-Gísla og Guðrúnu, dóttur Eggerts,
sem birtir þennan áhuga því að þar eru forn skjaldar-
merki forfeðranna sýnd.8 Þessar gælur við aðalstign
hljóta að hafa valdið áhuga ýmissa fyrirmanna á 17.
öld á forfeðrum sínum sem hlutu frama í konungs-
þjónustu á bilinu 1300 til um 1580.
Höfðingjaættir 17. og 18. aldar
Saga 17. og 18. aldar er lítt skiljanleg nema menn
átti sig á ættum ráðamanna og hvernig þeir mægð-
6 Jón Jóhannesson, íslendinga saga II (Reykjavík 1958), 248, 251.
^ Lars Hamre, Andmæli við doktorsvörn. Saga X (1972), 195-6. Randi Bjprshol Wærdahl, Norges konges rike og hans skatt-
land. Kongemakt og statsutvikling i den norróne verden i middelalderen (Trondheim 2006), 202-5
^ Helgi Þorláksson, Frá kirkjuvaldi til ríkisvalds. Saga íslands VI. Ritstjóri Sigurður Líndal (Reykjavík 2003), 245-7. Sami,
Undir einveldi, Saga íslands VII. Ritstjóri Sigurður Líndal (Reykjavík 2004), mynd á bls. 23.
http://www.ætt.is
7
aett@aett.is