Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.12.2008, Blaðsíða 4

Fréttabréf Ættfræðifélagsins í desember 2008
lítið aðgagnsorð og himnamir opnast. En við gleym-
um því allt of oft hvaðan öll þessi vitneskja er fengin.
Við gleymum öllum þeim fjölda sem í aldanna rás
hefur safnað og skráð, varðveitt og fært okkur fróð-
leikinn um okkur sjálf, „eljuverk þúsunda, varðveitt
á skrifuðum blöðum“, eins og Jón Helgason segir
svo fallega í kvæði sínu í Amasafni. Og víst er að án
„eljverks þúsunda“ værum við illa villt í ættfræðinnar
flóknu fylgsnum.
Við fáum aldrei nógsamlega þakkað þeim, þekkt-
um og óþekktum fræðaþulum fyrir þann ómetanlega
fjársjóð sem þeir fengu okkur í hendur. Fjársjóð sem
gerir okkur kleift að skilja og skýra tilveru okkar, að
skilja framgang sögunnar, sambönd ætta og auðs, ásts
og haturs, sjúkdóma og erfða.
Þegar Landnámu, íslendingabók, Sturlungu og
Islendingasögunum sleppir koma upp nöfn eins og
Þórður í Hítardal, Benedikt Þorsteinsson, Jón Hall-
dórsson, Hannes biskup og Magnús Ketilsson. Og
þegar nær dregur Snóksdalín, Espólín, Jón Stein-
grímsson og Bogi Benediktsson. Okkur ber skylda til
að minnast þessara manna, án þeirra verka væri ætt-
arsaga okkar varla skráð og alla vega önnur og rýrari.
Við eigum þeim mikið að þakka.
Þeim vil ég helga þetta málþing.
Helgi Þorláksson:
Mikilvægi ættfræði í íslandssögunni
Hvernig gagnast ættfræði í sagnfræðirannsóknum?
*
Ahugi á að þekkja ættir, uppruna og
skyldleika
Mér er í minni að Guðjón Friðriksson birti reglulega
ættartölur í Þjóðviljanum, fyrir svo sem eins og 30
árum. Hann fjallaði um skyldleika þekkts fólks. Sum-
um þótti lítt við hæfi að birta slíkt í Þjóðviljanum,
þetta væri eins og snobb fyrir vissum áhrifaættum og
ætti síst heima í blaði alþýðunnar. Hugmynd Guð-
jóns var sjálfsagt ma. að rekja hverjir væru skyldir
meðal ráðamanna og þekktra íslendinga. Þetta vakti
forvitni mína og ég uppgötvaði oft að milli fólks sem
ég þekkti var náinn skyldleiki sem ég vissi ekki um.
Ættartölurnar gáfu líka kost á að rekja hagsmuna-
tengsl eða hugsanleg hagsmunatengsl. Þær voru hins
vegar varla birtar til að upphefja fólk sem teldist
hafa sér til ágætis að vera komið af valdamönnum
eða öðru frægu fólki eða var sjálft í valda- og áhrifa-
stöðum. Víst er að þetta var vinsælt efni sem þótti
forvitnilegt.
Það eru margar hliðar á ættfræðiáhuga og saga
merkra forfeðra og formæðra getur verið afkomend-
um hvatning til afreka sem er líklega oftast hið besta
mál. Hún getur líka orðið tilefni til drambs, menn
þykjast öðrum meiri vegna ætternis án þess að státa
af nokkrum afrekum.
Þannig er oft fjallað um ættfræði og áhuga á ætt-
um, eitt er áhugi á tengslum fólks, annað er það sem
er stundum nefnt heilbrigður ættarmetnaðar og svo er
loks í þriðja lagi, ættardramb. Þá má bæta við fjórða
atriði sem er mikilvægt. Öllum er tamt, fyrr eða síðar
á lífsleiðinni, að forvitnast um eigin ættir. Fólk vill
átta sig á sjálfu sér og spyr um uppruna sinn. Það
skynjar að foreldrar þess eru nátengdir foreldrum
sínum og reynir að átta sig á slíkum tengslum. Fólk
vill vita hvaðan ömmur og afar komu. Þetta er hluti af
þeirri þörf að samsama sig. Allir spyrja: Hver er ég?
Næsta spurning er oftast: Hvaðan kem ég? Þetta er
með öðrum orðum sögulegur áhugi sem tengist sjálf-
inu. Hann getur líka tengst heimabyggð og færst yfir
á stærri hópa, heilar þjóðir. Þetta tengist enn fremur
áhuga á upprunanum.Vestur-íslendingar forvitnast
um uppruna sinn á Islandi og Islendingum er hug-
leikið hvaðan þjóðin er komin, og spyrja hvort hún
sé norsk að uppruna eða kannski fremur gelísk, sem
merkir frá Skotlandi, Skotlandseyjum eða írlandi.
Nauðsyn ættafróðleiks í þjóðveldinu
(930-1262)
Islendingar þjóðveldistímans, á 12. og 13. öld, höfðu
mikinn áhuga á uppruna þjóðarinnar, amk. þeir sem
sömdu Islendingabók, Landnámu og Islendingasög-
urnar. Hér kemur fram áhugi á uppruna og samsemd.
En margt réð ættfræðiáhuga á þjóðveldistíma, fyrir
1262, annað en spuming um uppmna landsmanna.
Eitt var kannski mikilvægast í þessu sambandi, það
að landið var án sameiginlegs framkvæmdavalds;
það var ekkert eiginlegt miðstjórnarvald, enginn
konungur, hvað þá ríkisvald. Það var ekki hægt að
hafa samband við lögregluna þegar eitthvað bjátaði
á, menn urðu að bjarga sér sjálfir. Þá lá auðvitað
nærri að treysta á stuðning annarra, fyrst fjölskyldu
og ættar en einnig nágranna og vina. Menn komu sér
upp liði bandamanna með heitum um gagnkvæman
stuðning og nefndu þetta vináttu eða vinfengi. Þeir
urðu líka að treysta á nágranna og því var nauðsyn-
legt að þekkja þá, vita að þeir væru traustir.
Vegna þessara kringumstæðna hefur gætt tilhneig-
ingar hjá fræðimönnum í seinni tíð að gera minna úr
blóðtengslum en áður var algengt en meira úr alls
kyns bandalögum sem skynsamlegt þótti að mynda
http://www.ætt.is
4
aett@aett.is