Neytendablaðið - 01.04.2003, Qupperneq 5

Helstu baráttumál samtakanna
1953-1968
Helstu baráttumál Neytendasamtakanna
fyrstu árin endurspegla að nokkru það
viðskiptaumhverfi hafta og einokunar
sem hér var við lýði fram undir 1960. í
baráttunni fyrir rýmkun afgreiðslutímans
í Reykjavík var við borgarstjórn að etja.
Sú barátta átti eftir að verða lengri en
menn grunaði. Önnur veigamikil barátta
var háð vegna einokunar á landbúnaðar-
afurðum. Skipti þar mestu áratuga viður-
eign samtakanna við Grænmetisverslun
landbúnaðarins. Sú verslun þverbraut
reglugerðir um flokkun kartaflna og
sendi ár eftir ár í verslanir kartöflur sem
voru tæplega skepnufóður. Neytenda-
samtökin kærðu Grænmetisverslunina
fyrir þetta framferði og einnig kærðu
samtökin Osta- og smjörsöluna fyrir að
auðkenna allt smjör sem fyrirtækið sendi
á markað sem gæðasmjör, þótt hvergi
kæmi fram hvaðan smjörið kæmi, né
hvort eða á hvaða forsendum það væri
flokkað.
Neytendasamtökin stóðu fjórum sinn-
um í málaferlum fyrstu fimmtán árin.
Þrisvar sóttu samtökin mál til dómstóla
en í fyrsta tilfellinu var þeim stefnt. Það
mál vakti langmesta athygli, enda próf-
steinn á það hvort samtök af þessum
toga ættu framtíð fyrir sér. Málið kom
upp 1953, var nefnt Hvile-Vask málið og
snerist um athugasemd samtakanna við
auglýsingu á dönsku þvottaefni - „undra-
efninu" Hvile-Vask. Innflytjandinn hafði
keypt svohljóðandi auglýsingaherferð í
útvarpinu: „Gerið þvottadaginn að hvíld-
ardegi! Notið Hvile Vask." Þetta var fyrir
daga sjálfvirkra þvottavéla og því von
að fólk legði við eyrun. Þvottaefnið var
efnagreint og niðurstaðan var sú að hér
væri engin nýjung á ferðinni, heldur
þvottaefni með óvenjumikið bleikiefni
sem veldur hraðari slitum á þvottinum.
Neytendasamtökin sendu nú frá sér
fréttatilkynningu þar sem greint var frá
niðurstöðum. Sala á þvottaefninu lagðist
nánast af en innflytjandinn krafðist þess
að samtökin drægju fréttatilkynninguna
til baka. Þvívarekki sinntogvarsamtökun-
um þá stefnt. Neytendasamtökin töpuðu
málinu fyrir sjó- og verslunardómi vorið
1957, en áfrýjuðu þvítil Hæstaréttar, söfn-
uðu ítarlegri gögnum um þvottaefnið og
unnu málið fyrir Hæstarétti 1959. Þessi
málaferli voru talsverð þolraun fyrir sam-
tökin en auk þess mikilvægur prófsteinn
á afstöðu dómstóla tll neytendaverndar.
Þrátt fyrir stóru málin snerist starfsemi
samtakanna ekki síður um dagleg úr-
lausnarefni, svo sem lögfræðiaðstoðina
en hún leysti vanda margra neytenda í
deilum við seljendur án þess að til mála-
ferla þyrfti að koma. Þannig minntu sam-
tökin á sig og urðu þekktari með hverju
árinu. Æ oftar bar Neytendasamtökin á
góma ef menn töldu sig misrétti beitta.
Vægi samtakanna jókst í vitund neyt-
enda og félagsmönnum fjölgaði ár frá
ári. Þeir voru orðnir um tvö þúsund árið
1956 og ríflega fjögur þúsund í ársbyrjun
1967. Skipulögð var félagaöflun á lands-
byggðinni og fjölgaði félagsmönnum í
sjö þúsund.
Hallarbyltingin, sögulegur aðalfundur
1968
Þegar kom fram á árið 1968 hafði Sveinn
Ásgeirsson verið formaður og fram-
kvæmdastjóri samtakanna frá stofnun
eða í 15 ár. Auk þess hafði hann verið
ritstjóri Neytendablaðins. En nú voru
breytingar í aðsigi. Sveinn bar sjálfur
lengst af hita og þunga af starfinu án telj-
andi afskipta stjórnarinnar. Á starfsárinu
1967-68 hafði hins vegar komið fram að
stjórnarmenn vildu hafa meiri afskipti af
málum samtakanna.
Sögulegasti aðalfundur Neytendasamtak-
anna var síðan haldinn 29. júlí 1968. Á
fundinn fjölmennti fólk, einkum sósíalist-
ar og jafnaðarmenn. Ýmislegt bendir til
að Sveinn hafi sjálfur viljað róttækar
breytingar á stjórn samtakanna. Við
stjórnarkjör var kjörin ný stjórn að því
undanskildu að Sveinn náði kjöri og
stjórnin kaus hann formann. Deilur risu
nú niilli hinnar nýju stjórnar og fráfarandi
stjórnar en Sveinn varð ósáttur við nýju
stjórnina. Rúmum mánuði eftir aðalfund-
inn vék stjórnin Sveini frá sem formanni
og Sveinn hætti þar með afskiptum af
neytendamálum.
Deilan um Neytendasamtökin 1968
minna á pólitíska virkni ungra vinstri-
manna á þessum árum. Sveinn var sjálf-
stæðismaður en hógvær í skoðunum og
alls enginn málsvari heildsala. Morgun-
blaðið dró því taum hans í hinum miklu
blaðaskrifum um málið og leit á Neyt-
endasamtökin sem róttæklingahreiður.
Samtökin urðu fyrir umtalsverðum álits-
hnekki meðal almennings og misstu í
kjölfarið helming félaga sinna. Auk þess
varð deilan persónulegt áfall fyrir Svein.
Á hinn bóginn má færa sterk rök að því
að samtökin hafi þarfnast uppstokkunar,
sérhæfðari stjórnunar fleiri einstaklinga
og ólíkra sjónarmiða, ef þau áttu að þró-
ast yfir í öflug fjöldasamtök.
Fyrsta árið eftir hallarbyltinguna var um
margt erfitt fyrir Neytendasamtökin.
Við formennsku tók Hjalti Þórðarson frá
Selfossi og gegndi formennsku fram að
næsta aðalfundi. Helsti fulltrúi róttækra
vinstri manna í nýju stjórninni var Gísli
Gunnarsson sem var ritari samtakanna.
Ólíkt því sem áður hafði ætíð tíðkast
var nú enginn sjálfstæðismaður í stjórn
samtakanna. Gísli kom mikið að stjórn-
un samtakanna fram til 1972 og var auk
þess ritstjóri Neytendablaðsins 1968-72.
Efnisval og efnistök breyttust nokkuð
með ritstjórn hans, hann sendi okrurum
tóninn, tortryggði mjög auglýsingar og
vildi styrkja íslenskan iðnað með því
að banna sjónvarpsauglýsingar. Hvað
sem þeim skoðunum líður var Gísli um
margt góður og hugmyndaríkur ritstjóri.
Blaðið var í ódýru broti, kom út þrisvar
á ári, var efnismikið og yfirleitt á léttum
nótum. Það tók á nýjum málum, svo sem
afborgunarskilmálum, og ritstjórinn vann
viðamiklar kannanir og vandaðar úttektir
á ýmsum vörutegundum.
Þjóðstjórnin, sögulegar sættir
Árið 1969 varstjórnin nánastorðin óstarf-
hæf sökum áhugaleysis og ágreinings og
margir vildu hætta stjórnarþátttöku.
Síðla hausts 1969 kaus aðalfundur nýja
stjórn. Aðeins tveir úr fyrri stjórn sátu
áfram, þeir Gísli og Hjalti, en hinn síðar-
nefndi hætti sem formaður. Óttar Yngva-
son, síðar forstjóri Utflutningsmiðstöðv-
arinnar, varð nú formaður samtakanna
og gegndi formennsku til 1973. Litið var
á hann sem fulltrúa Alþýðuflokksins en
þeir Bjarni Helgason jarðeðlisfræðingur
og Höskuldur Jónsson, síðar ráðuneyt-
isstjóri og nú forstjóri ÁTVR, voru full-
trúar sjálfstæðismanna. Gísli var áfram
ritari og ritstjóri Neytendablaðsins. Þeir
Óttar, Gísli og Bjarni mynduðu nokkurs
konar framkvæmdaráð þótt þeir Gísli
og Bjarni kæmu mest að starfi og stefnu-
mótun samtakanna á þessum árum. Var
samstarf þeirra mjög gott þótt ekki væru
þeir alltaf sammála. Samtökin tóku því
að rétta úr kútnum í árslok 1969, festa
komst á stjórn þeirra og Morgunblaðið
tók samtökin í sátt, sem var afar mikil-
vægt á þessum áhrifatímum dagblað-
anna. Félagsmönnum samtakanna fjölg-
aði nú jafnt og þétt og voru komnir í um
fimm þúsund á árinu 1972.
NEYTENDABLAÐIÐ 1.TBL. 2003 5