blaðið - 04.02.2006, Blaðsíða 32

32 I SÁLFRÆÐI
LAUGARDAGUR 4. FEBRÚAR 2006 blaöiö
Viðbjóðslegar útskýrmgar!
Slef, sifjaspell, flugur á skít, blóð, Bush, Hitler og hundakjöt. Viðbjóðurinn er út um allt, bœði leyndur og Ijós en
um leið er hann sú geðshræring sem er hvað minnst rannsökuð afþeim öllum. Þetta stendurþó allt til bóta.
Charles Darwin var einna fyrstur
manna til að benda á að viðbjóður
gegndi því hlutverki hjá dýrum og
mönnum að forðast óæti. í samræmi
við þetta kemur fyrir svokallaður
,gaping response" hjá dýrum; en þá
gapa þau líkt og þau séu að fara að
kasta upp. Þetta eru viðbrögð gagn-
vart æti sem dýrin eru ekki vön að
leggja sér til kjafts eða fæðu sem
getur valdið magaveiki. Svo virðist
vera að hjá nýfæddum börnum megi
einnig finna samskonar gapsvörun
við bragðsterkum efnum.
Viðbjóður gegnir stærra hlutverki
Rannsóknir fræðimanna hafa nýlega
beinst í auknum mæli að geðshrær-
ingunni viðbjóði. Niðurstaðan er sú
að kjarni viðhjóðs hjá mönnum virð-
ist vera löngun til að losna við það
sem maður hefur innbyrt í eiginlegri
eða óeiginlegri merkingu. Stundum
fylgja dæmigerð svipbrigði, flökurl-
eiki, aukin munnvatnsmyndun og
svo framvegis.
Margir halda því fram að hjá
mönnum gegni viðbjóður veiga-
meira hlutverki en einvörðungu að
hjálpa til við að forðast skemmdan
eða óætan mat, sem hann gerði lík-
lega upphaflega. Sálfræðingurinn
Paul Rozin, sem einna mest hefur
rannsakað viðbjóð, fullyrðir að enda
þótt viðbjóður eigi sér fyrirrennara í
öðrum dýrum, er hann sú eina af sex
til sjö grunngeðshræringum sem um-
breytist gersamlega hjá manninum.
,Mengaður" matur
Rozin heldur því fram að það sé
fyrst í kringum 4-8 ára aldur sem
tengsl viðbjóðs við óbragð rofni.
Rozin og samstarfsmenn hafa
rannsakað hvers vegna fólk telur
eitthvað vera mengað eða viðbjóðs-
legt og mat fólks á því virðist ekki
ætíð vera það sem kalla mætti skyn-
samlegt. Flestum finnst til dæmis
ógeðslegt að borða kökusneið ef
einhver sem þeir kunna illa við
hefur gætt sér á henni. Á sama hátt
er fólki illa við að drekka drykk
sem könguló hefur legið í. Þessi
viðbrögð breytast lítt þótt fæðan sé
fullkomlega sótthreinsuð og þeir
séu fullvissaðir um það. Einnig
virðist flestum vera meinilla við
að borða til dæmis súkkulaði sem
lítur út eins og hundaskítur. Fólk
finnur líka til viðbjóðs gagnvart
eigin munnvatni um leið og það er
komið úr líkamanum.
Peysan hans Hitlers
Fólk hefur mismikla tilhneigingu til
að finna til viðbjóðs og því má full-
yrða að viðbjóðsnæmni sé því ein-
staklingsbundinn. Það má greina
fylgni á milli þess að finna til við-
bjóðs gagnvart fæðu, rottum, sifja-
spellum o.s.frv. Atriði í mælingum
á viðbjóðsnæmi (e. disgust sensiti-
vity) varða til dæmis; að borða uppá-
haldssúpuna sína úr hundaskál, að
borða uppáhaldskökuna sína eftir
að þjónn hefur bitið í hana, hland-
lykt á götu, að sjá einhvern stinga sig
óvart á öngli. Merkilegar tilraunir
Adolf Hitler: Mörgum þykir fyrrum foringi
Þýskalands frekar viðbjóðslegur.
hafa einnig verið gerðar með fatnað.
í einni þeirra var hópi nemenda
gert að máta peysu sem átti að vera
margþvegin og lítið notuð. Þeim leið
ágætlega í peysunni eða þar til þeim
var sagt að þetta væri gömul peysa
af Hitler. Þá gerbreyttust viðbrögðin
og nemarnir fundu nær undantekn-
ingarlaust til viðbjóðs.
Viðbjóðurinn breytist
Geðshræring gagnvart viðbjóði
umbreytist oft með tímanum og
verður önnur en hún upphaflega
var. Það sem ræsir hana er þá
stundum mjög óhlutbundið. Settar
hafa verið fram hugmyndir um að
leiða megi aðrar geðshræringar,
www.1x2.is
13 Southampton - Derby
Everton - Man. City
Bolton - Wigan
West Ham - Sunderland
10
W.B.A - Blackburn
Newcastle - Portsmouth
12 Leicester - Wolves
Middlesbrough - Aston Villa
Man. Utd. - Fulham
Crewe - Reading
Crystal Palace - Cardiff
Stoke - Preston
Birmingham - Arsenal

leið viðbjóðslegt. Af þessum or-
sökum gerum við okkur reglur um
borðsiði, mat, kynlíf os.frv. Reglur
sem miða að þvi að breikka bilið á
milli manns og skepnu.
Viðbjóður og fælni
Athyglisverðar kenningar hafa
verið settar fram um tengsl á milli
fælni og viðbjóðs. Til að mynda
blóðfælni. Það sem bendir til þess
að blóðfælni sé annars eðlis en
önnur fælni er m.a. sú staðreynd að
henni fylgir alla jafna hægur hjart-
sláttur og jafnvel yfirlið, en fylgi-
fiskur ótta er hraður hjartsláttur.
Viðbjóðstilfinningar framkalla
hins vegar alltaf hægan hjartslátt.
Viðbjóður, árátta og þráhyggja
Það hefur verið ríkjandi hugmynd
að árátta og þráhyggja sé kvíða-
kvilli. Sumir fræðimenn hafa
haldið því fram að viðbjóður og
viðbjóðsnæmi kunni að skipta hér
máli. Þau afbrigði sem tengjast
helst viðbjóði eru þvottaárátta og
þráhugsanir af ýmsu tagi sem ögra
siðgæðisvitund hins þráhyggna. í
hvoru tveggja tilvikinu reynir ein-
staklingurinn að losa sig við ein-
hvers konar smitbera, annað hvort
í eiginlegri eða óeiginlegri merk-
ingu, það er að segja óhreinindi eða
óhreinar hugsanir. Til gamans má
geta þess að það er sláandi líking á
milli hreinlætis/trúarkerfa hindúa
og strangtrúaðra gyðinga, og því
hvernig einstaklingur með þvotta-
áráttu flokkar í kerfi það sem hann
telur vera hreint og óhreint.
Átraskanir, kynlífsrask-
anir og viðbjóður
Þá telja sumir fræðimenn að við-
bjóður kunni að gegna hlutverki
í sambandi við bæði át og kynlífs-
raskanir af ýmsu tagi. Þetta er að
minnsta kosti ekki langsótt varð-
andi átraskanir á borð við lystar-
stol. Þannig er um að ræða viðbjóð
sem beinist bæði að eigin líkama
og að fæðu. Almennt má segja að
rannsóknir á viðbjóði hafi verið
allt of takmarkaðar hingað til, þar
sem betri skilningur á þessari geðs-
hræringu er líklegur til þess að
varpa ljósi á geðraskanir og ýmis
menningarleg fyrirbæri.
svo sem fyrirlitningu, af viðbjóði.
Þá hafa nýlega komið fram tilgátur
um þátt viðbjóðs í geðrænum vand-
kvæðum og geðröskunum af ýmsu
tagi. Sá viðbjóður sem við finnum
til þegar við hugsum okkur að
ganga í fötum af ákveðnu fólki
sýnir hversu mjög geðshræringin
getur fjarlægst lykt eða bragði. Við-
bjóður kemur fram bæði ef um er
að ræða föt af einhverjum sem átt
hefur við veikindi að stríða (eyðni),
orðið fyrir slysi (tekinn af fótur)
eða framið afbrot (einkum morð,
nauðgun og svo framvegis). Það
breytir engu þótt fötin séu þvegin
og því er erfitt að skilja þetta sem
viðbjóð fyrir líkamsvessum.
Engan skepnuskap
Athyglisvert er hvernig ýmsir
menningarheimar hafa bróderað í
kringum viðbjóð og sett um hann
flóknar reglur. Hér má nefna sem
dæmi hindúa og stéttakerfi þeirra
með hina óhreinu og ósnertanlegu
á botninum. Mjög skýrar reglur
eru einnig meðal gyðinga og mús-
lima um það hvaða fæða sé hrein
og óhrein. Þá eru konur taldar
óhreinar meðan þær hafa á klæðum
og í vissan tíma eftir barnsburð.
Rozin setur fram þá tilgátu að
það sem minnir okkur á tengsl
manna og dýra veki viðbjóð. Það
sem við teljum dýrslegt verði um
Lirfur vekja jafnan viðbjóð hjá fólki enda
nærast þær á dauðanum.
Köngulær geta vakið viðbjóð hjá fólki,
sérlega ef þær hafa komið nálægt mat.
margret@bladid.net
^afiarameisiarinru
Suðurveri • Glæsibæ • Húsgagnahöllinni
Mjódd • Smáratorgi