Bændablaðið - 29.04.2008, Qupperneq 8

8 Bændablaðið | Þriðjudagur 29. apríl 2008
Um árabil hafa líftæknifyrirtækin
kynnt erfðatækni sem framtíð land-
búnaðar í heiminum og sagt lífrænan
landbúnað gamaldags, óhagkvæman
og ófæran um að brauðfæða hinn ört
vaxandi íbúafjölda jarðar. Nýlega
hafa hins vegar sum þeirra snúið
við blaðinu, hrósað lkífrænum land-
búnaði og fullyrt að auðveldlega
megi rækta erfðabreyttar og lífræn-
ar afurðir samhliða, jafnvel að nota
megi erfðabreyttar plöntur til líf-
rænnar ræktunar.
Skýringar á tillögum um svo
fráleitt bandalag kunna að liggja í
þeim mikla árangri sem lífrænar
afurðir hafa skilað á meðan erfða-
breytt ræktun hefur ekki skilað öðru
en loforðum. Lífræn framleiðsla
vex hraðar en nokkur annar geiri
evrópsks landbúnaðar, eða um 30%
á ári. A.m.k. sex nýbirtar rannsókn-
ir austan og vestan hafs sýna að líf-
rænar aðferðir eru umhverfinu mun
hagfelldari en önnur ræktunarkerfi,
m.a. vegna þess að þær banna til-
búinn áburð og leggja mjög þröng-
ar skorður við notkun varnarefna.
Þá staðfesta rannsóknir ennfremur
mun hærra hlutfall andoxunar-
efna og mikilvægra næringarefna
(vítamína og steinefna) í lífræn-
um matvælum en í hefðbundnum,
sem gefur sterkar vísbendingar um
heilsufarsáhrif. Ennfremur sýna all
nokkrar rannsóknir að vel rekin
lífræn býli í þróuðum löndum ná
sambærilegri framleiðni og hefð-
bundin býli, en í þriðja heiminum
er munur á framleiðni tvö-þrefald-
ur lífrænni ræktun í hag. Þrátt fyrir
öll fyrirheitin hefur erfðatækninni
mistekist að bæta kjör bænda, auka
uppskeru og minnka eiturefnanotk-
un. Allt þetta þrennt hafa lífrænar
aðferðir hinsvegar fært bændum.
Hversvegna ekki er unnt að rækta
erfðabreytt samhliða öðru
Hvarvetna þar sem erfðabreyttar
plöntur hafa verið ræktaðar hefur
mistekist að hindra mengun af
þeirra völdum með svokölluðum
samræktaraðgerðum. Þar sem rækt-
un erfðabreyttra plantna á sér stað
hverfa valkostirnir, því þær valda
erfðamengun með víxlfrjóvgun við
venjulegar plöntur, með dreifingu
erfðabreytts fræs úr ræktunarsvæð-
um út í umhverfið, og með útskol-
un erfðaefna (DNA) út í jarðveg og
grunnvatn (sjá um mengunarslys á
vefsíðunni io fet -info net
rti e p p i ). Erfðabreyttar
plöntur hafa einnig aukið efnameng-
un á heimsvísu. Allar megintegundir
erfðabreyttra plantna voru hannaðar
með notkun eiturefna í huga, en auka
hefur þurft ætlað magn slíkra efna
þegar illgresi og skordýr hafa þróað
ónæmi gegn illgresis- og skordýra-
eitri því sem erfðabreytingin gerði
ráð fyrir. Engan þarf að undra þótt
ræktun erfðabreyttra afurða auki
eiturefnanotkun því Monsanto og
Dupont, helstu frumkvöðlar í þróun
erfðatækni, eru meðal stærstu eitur-
efnaframleiðenda í heimi.
Hversvegna staðlar um lífræna
ræktun banna erfðabreyttar
plöntur
Vísindamenn innan líftæknigeirans
flytja gen milli tegunda án þess að
hafa næga þekkingu á erfðabreyt-
ingum þannig að þær verði fram-
kvæmdar af öryggi. Tæknin sem
þeir beita við innskot gena í plöntur
eykur enn á hætturnar því hún er í
senn ónákvæm og ófyrirsjáanleg.
Gen í plöntum (og öðrum lífverum)
hvíla á próteinkeðjum í hárfínni
skipan sem tryggir að þau tengist
hvort öðru í samræmi við heild-
ar erfðamengi tiltekinnar plöntu.
Erfðatæknin raskar þessu erfða-
mengi þar sem hún getur ekki skot-
ið framandi genum af nákvæmni
inn í keðjur erfðaefnis plöntunnar.
Þess í stað varpar hún inn í plönt-
una milljónum framandi gena sem
dreifast á tilviljanakenndan hátt út
um erfðaefni hennar. Með því og
þeim krafti sem innskotið felur í sér
getur erfðabreytingin valdið rösk-
un og óstöðugleika í erfðamengi
plöntunnar. Sá óstöðugleiki veldur
því að neysla erfðabreyttra matjurta
er áhættusöm. Þó hafa engar lang-
tímarannsóknir farið fram á áhrif-
um erfðabreyttra matvæla á heilsu-
far neytenda. Þær fáu óháðu rann-
sóknir sem gerðar hafa verið með
fóðrun tilraunadýra á erfðabreytt-
um afurðum hafa leitt í ljós tjón á
flestum meginlíffærum dýranna.
Nýjar erfðabreyttar afurðir: Fleiri
fyrirheit – aukin áhætta
Fyrsta kynslóð erfðabreyttra afurða
var þróuð með því að skjóta einu
framandi geni inn í viðkomandi
nytjaplöntu. Önnur kynslóð þeirra
felur í sér n.k. genastafla, þar sem
nokkrum eða mörgum genum er
skotið inn í plöntuna. Þar sem
áhætta magnast við hvert inn-
skot gena er líklegt að þessar nýju
plöntur (sem sagt er að eigi að
þola seltu og þurrka eða innihalda
meiri næringu) verði óstöðugri og
áhættusamari en forverar þeirra.
Sumum plantnanna verður erfða-
breytt með „dauðagenum“ þannig
að fræ þeirra verða ófrjó. Slíkar
plöntur eru ógnun við lífsviðurværi
bænda um allan heim sem fram til
þessa hafa framfleytt ræktun sinni
með fræsöfnun til næstu sáningar.
Bændur verða knúnir til að kaupa
nýtt fræ á hverju ári og verða þann-
ig gersamlega háðir líftæknifyr-
irtækjunum sem eiga einkaréttinn
á erfðabreytta fræinu. Ef plöntur
með dauðageninu víxlfrjóvgast
við hefðbundnar plöntur og þær
geta af sér ófrjótt fræ dregur enn
úr erfðafjölbreytni og fræeinokun
stóru líftæknifyrirtækjanna styrk-
ist. Það er engin þörf á því að láta
þessa líftæknivél og misnotkun
hennar á vísindum í þágu fámenn-
isgróða stýra framtíð landbúnaðar-
ins. Náttúrulegar kynbætur eru
nú hagnýttar til þróunar á nýjum
yrkjum til að bregðast við loftslags-
breytingum á borð við flóð, þurrka
og saltan jarðveg. Þeirra er senn að
vænta á mörkuðum með þeim kost-
um sem ný erfðabreytt yrki áttu að
veita, en án áhættunnar.
Það er í vaxandi mæli við-
urkennt að hvorki ímyndaðir né
raunverulegir kostir vega upp á
móti þekktri og óþekktri áhættu
sem fylgir erfðabreyttum plöntum
og matvælum. Bændur og neyt-
endur geta treyst framleiðend-
um lífrænna afurða til að útiloka
erfðabreyttar lífverur sem þátt í því
megin verkefni lífrænu hreyfing-
arinnar að vinna með náttúrunni að
framleiðslu þess besta í matvælum
og landbúnaði.
„Samræktun“ erfðabreyttra og lífrænna afurða er útilokuð
Sandra B. Jónsdóttir
Sjálfstæður ráðgjafi
slbest@heima.is
Lífræn ræktun
Sauðkindin hefur verið hluti af
lífi íslensku þjóðarinnar allt frá
því að land byggðist, en segja má
að ræktun hennar hafi tekið hvað
mestum breytingum á síðustu
árum. Búum í sauðfjárrækt hefur
fækkað og þau stækkað nokkuð.
Þau eru nú rúmlega 1.800, en þá
eru talin bæði bú þar sem stunduð
er sauðfjárrækt eingöngu og þar
sem hún er stunduð með öðrum
búgreinum. Fé hefur jafnframt
fækkað og vetrarfóðraðar kindur
eru nú 455 þúsund. Framleiðsla
á kindakjöti hefur þó haldist að
mestu óbreytt, þar sem afurð-
ir eftir hverja kind hafa aukist á
móti. Jafnframt hafa gæði afurð-
anna aukist gríðarlega á skömm-
um tíma, en hlutfall þess lamba-
kjöts sem lendir í tveimur efstu
gæðaflokkum hefur fimmfaldast
frá 1999 og er nú tæpur fjórðung-
ur.
Árið 2003 hófst gæðastýring
í sauðfjárrækt. Í henni felst að
þátttakendur vinni eftir ákveðn-
um aðferðum við framleiðsluna.
Meðal annars eru gerðar kröfur
um aðbúnað og umhverfi sauð-
fjár, skýrsluhald, jarðrækt, fóðr-
un, heilsufar, lyfjanotkun, afurðir,
landnýtingu og fleira. 71% sauð-
fjárbænda hafa nú fengið fram-
leiðslu sína samþykkta sem gæða-
stýrða og sú tala fer sífellt hækk-
andi. Þetta 71% búanna stendur
þó fyrir 85% af framleiðslunni.
Þau bú, sem ekki eru með, eru því
flest í minna lagi.
Þeir sem taka þátt í gæðastýr-
ingu þurfa að halda viðurkennd-
ar skýrslur um fjárstofn sinn og
afurðir hans, skrá alla fóðuröfl-
un, notkun á tilbúnum áburði og
lyfjum. Að auki þurfa þeir, eins
og allir aðrir sauðfjárbændur,
að einstaklingsmerkja allan sinn
bústofn þannig að hver gripur sé
rekjanlegur. Allir sauðfjárbændur
þurfa jafnframt að tryggja fénu
góðan aðbúnað skv. sérstakri
reglugerð þar um.
Stærsti þáttur gæðastýringar
er þó reglugerð um landnýtingu. Í
reglugerðinni eru ákveðnar reglur
um landnotkun, þannig að ekki er
heimilt að nýta land til sauðfjár-
ræktar nema það þoli nýtinguna
skv. mati viðurkenndra fagaðila.
Landgræðslan hefur hingað til
séð um að meta hvort land þoli
þá beit sem áætluð er. Þetta gildir
bæði um þau lönd, sem bændur
eiga eða ráða yfir sjálfir, svo og
sameiginleg lönd eins og afrétti.
Sé landið ekki í nægilega góðu
ástandi verður að gera tímasetta
og skilgreinda landbótaáætlun
um úrbætur.
Á fræðaþingi landbúnaðar-
ins í febrúar sl. fjallaði Gústav
Ásbjörnsson hjá Landgræðslunni
um stöðu þessara mála. Þar kom
fram að 90% þátttakenda í gæða-
stýringu í sauðfjárrækt hefðu
staðist mat Landgræðslunnar
á landnotkun án athugasemda,
9.7% í viðbót hefðu gert land-
bótaáætlun en 0.3% hefðu ekki
staðist kröfurnar. Mikið starf er
unnið samkvæmt landbótaáætl-
ununum. Sem dæmi kom það
fram í máli Gústavs, að sumarið
2007 hefðu framleiðendur unnið
með gildandi landbótaáætlanir
að uppgræðslu um 4000 hektara
lands.
Auk þess starfrækir Land-
græðslan verkefnið „Bænd-
ur græða landið“, þar sem 650
bændur um land allt vinna að upp -
græðslu í samstarfi við stofnun-
ina. Áætlað er að þessi hópur hafi
unnið að uppgræðslu rúmlega
6000 ha lands á árinu 2006. Í
fréttabréfi Landgræðslunnar um
verkefnið árið 2007 segir m.a.:
„Bændur hafa verið einstaklega
samvinnufúsir, tekið vel á móti
starfsmönnum og sýnt verkinu
áhuga og skilning.“
Sauðfjárbændur leggja því
mikla áherslu á ábyrga nýtingu
lands í samstarfi við fagaðila á
þessu sviði, enda er landið sam-
eiginleg auðlind okkar allra. Hver
kynslóð bænda og í raun lands-
manna allra þarf að skila því til
næstu kynslóðar í betra ástandi en
hún tók við því.
Gæðastýring, land-
notkun og sauðfé
Sigurður Eyþórsson
framkvæmdastjóri Landssamtaka
sauðfjárbænda
ls@bondi.is
Sauðfjárrækt
Tilgangurinn með bréfi
þessu er að fá svar frá
stjórnvöldum Íslands um
það hvort þau standa á
bak við Landsnet og Vega-
gerðina í því að hlunnfara
landeigendur á Íslandi á
sama tíma og þau senda
yfirlýsingar vegna brota á
mannréttindum út um allan
heim.
Landsnet eyðir tugum
milljóna í lögfræðikostnað
til þess að hlunnfara íslenska
bændur. Þeir herja á landeig-
endur með herskara fulltrúa
og lögfræðinga til þess að
þvinga landeigendur til að
samþykkja miklu lægra verð
en eðlilegt getur talist fyrir
afnot Landsnets af landinu.
Landsnet telur sig vera að vinna
svo þjóðhagslega mikilvægt verk-
efni að þeir geti reist sín mannvirki
hvar sem er á landinu, að eigend-
um forspurðum, og ákveðið síðan
sjálfir hvað séu hæfilegar bætur
til landeigandans vegna þess tjóns
sem hann verður fyrir. Fulltrúar
Landsnets telja fólki trú um að þeir
séu að vinna fyrir stjórnvöld og hafi
lögin á bak við sig.
Ef landeigandinn sættir sig ekki
strax við þetta hlutskipti sitt, þá er
honum gert að standa í margra ára
málaferlum við að verja hagsmuni
sína. Bóndanum er ekki treyst til að
meta tjón sitt eða verðmeta land-
ið sitt þó að hann ætti nú að vita
manna best hvaða starfsemi hann
stundar þar.
Þegar svona mál er búið að fara
fyrir tvær matsnefndir sem eiga að
úrskurða sanngjarnar bætur fyrir
tapað land heldur Landsnet áfram
að herja á bóndann og reyna að
kúga hann til þess að samþykkja
lægri bætur fyrir landið en mats-
nefndirnar hafa lagt til. Þeir segja
fólki að reyna þá bara dómstólaleið-
ina á eigin kostnað. Þá leita á huga
manns margar spurningar um stöðu
einstaklinga og réttlæti/ranglæti í
þessu þjóðfélagi, hér á Íslandi.
Er það vilji stjórnvalda að stór-
fyrirtæki í eigu þjóðarinnar gangi
á eignir fólksins í landinu, og þá
sérstaklega einnar starfstéttar, með
þessum hætti?
Standast svona bolabrögð stjórn-
arskrá lýðveldisins?
Hvað með samkeppnislög?
Það er augljóst að þeir menn
sem sitja í matsnefnd, sem ætlað
er að meta andvirði tjóns af þessu
tagi, eru milli steins og sleggju og
hljóta að hugsa um eigið skinn. Þó
að þeir reyni að vanda sig og hugsa
um hagsmuni einstaklingsins, þá er
hæpið að þeir úrskurði einstaklingi
meiri bætur en nauðsynlegt er og
ávinna sér um leið óvild stórra fyr-
irtækja og jafnvel ríkisins.
Hverjum kemur það til góða að
landeigendur eru hlunnfarnir?
Hvað er eftir til skiptanna þegar
búið er að borga fulltrúunum og
lögfræðingunum og matsmönnun-
um og ferðalög þeirra til að herja á
landeigendur?
Skilar það sér t.d. í lægra flutn-
ingsgjaldi á rafmagni til neytenda?
Eða skilar það sér beint til er-
lendra risafyrirtækja?
Ef það er svona mikilvægt að
halda verðmati á landi í eigu bænda
í skefjum vegna hagsmuna þjóð-
arinnar, af hverju sitja þá ekki
allir við sama borð hvað varð-
ar afnot af landi? Fyrir marga
er samfellt land til skógræktar
eða annarra nota í sveitinni
ekki minna virði en sam-
felldar húsalóðir í þéttbýli. Ef
allir sætu við sama borð og
Landsnet, hvað varðar afnot af
landi, þá ætti enginn að þurfa
að borga meira en 40.000 kr.
fyrir venjulega einbýlishúsa-
lóð á Íslandi og það er bara ein
greiðsla fyrir þann tíma sem
hver og einn þarf á lóðinni að
halda, 50 til 100 ár jafnvel.
Það er áleitin spurning til
stjórnvalda hvort jafnrétti sé í
heiðri haft hér á landi.
Eru íslenskir bændur á
markaðssvæði eða ekki?
Þegar leggja þarf vegi yfir land
bóndans, þá er honum skammtað
smáræði fyrir landið sitt og ekki
ræktar hann korn á veginum. Eins
er með efnistöku til vegagerðarinn-
ar, fáir bændur eru svo heppnir að
vera á markaðssvæði þegar vega-
gerðin þarf á möl að halda og aftur
er bóndanum skammtað smáræði
ef hann vill ekki bara gefa efnið
úr landinu hjá sér. En þegar að því
kemur að selja bóndanum aðföng,
olíu, áburð, rafmagn, vélar og tæki
og fleira, þá er hann auðvitað á
markaðssvæði, þ.e.a.s. heimsmark-
aði.
Hvað eru bændur að gera annað
en vinna í þágu þjóðarinnar?
Íslenskir bændur hafa eignast
jarðir sínar með heiðarlegum hætti
og flestir þurft að hafa mikið fyrir
því. Hvers eiga þeir að gjalda?
Hver eru skilaboðin til næstu
kynslóðar?
Bréfritari spyr þessara spurninga
fyrir sjálfa sig, vegna eigin reynslu,
og fyrir aðra sem eru að lenda í
álíka hremmingum og væntir svars
við fyrsta hentugleika.
Virðingarfyllst
Guðrún Kjartansdóttir
Áreyjum, Fjarðabyggð
Opið bréf til stjórnvalda