Bændablaðið - 25.02.2010, Blaðsíða 25

25 Bændablaðið | fimmtudagur 25. febrúar 2010
ÆTLA MÁ að tannlos og kýlapest
hafi borist til Íslands með skosku
fé árið 1932. Þessir sjúkdómar hafa
lengi fundist á Bretlandseyjum og
breiðst þaðan út um heiminn með
sölu á kynbótafé. Þeir fundust fyrst
í Suður-Þingeyjarsýslu og hafa
borist þaðan víða um landið með
fjársölu og við náinn samgang.
Sjúkdómarnir koma yfirleitt sam-
tímis á sama svæði og virðast á ein-
hvern hátt tengdir, en eru þó ólíkir.
Tannlos veldur stórfelldu tjóni á
vissum svæðum og í vissum ættum
og veldur alltaf kvölum og van-
þrifum. Tilfinnanlegast og mest er
tjónið í fyrstu, þegar veikin berst á
nýjan stað. Síðar ber minna á henni.
Sjúkdómsvaldurinn er óþekktur,
veikin er ólæknandi og ekki hægt
að leita að smitberum. Framtennur
ganga upp, losna og týnast og jaxl-
ar síðar. Meðgöngutími er langur.
Meðalaldur margra hjarða styttist
um 1-2 ár eftir að tannlos fer að búa
um sig. Yngstu kindur með tannlos
eru 2ja-3ja vetra. Sumir telja, að
tannlos valdi meira tjóni en riða.
Kýlapest er ekki eins skæð og tann-
los. Minna ber á henni. Orsökin
er ígerðarbaktería (Actinobacillus
lignieresi). Kýli með grænleitum
grefti koma á haus, en geta stöku
sinnum breiðst út um líkamann og
m.a. heltekið lungun. Meðhöndlun
með penicillíni dugar oft, ef gripið
er fljótt til lækningar. Byrja þarf á
því að hreinsa út úr graftarkýlum,
sem geta verið ógeðsleg. Gæta þarf
fyllsta hreinlætis og sótthreinsa til
að sýkingin magnist ekki upp. Nota
skal hanska.Vitað er að þessi sýkill
getur valdið sjúkdómi í nautgripum
(e. „wooden tongue“) og sýkingum
í fólki. Þess hefur þó ekki orðið vart
hérlendis ennþá. Meðgöngutíminn
er trúlega langur (vikur, mánuðir).
Smitun verður varla fyrr en ígerðir
opnast.
Aðgerðir
Dýrmætt er að vera laus við tann-
los. Það er fremur auðvelt að
verjast því. Það sem til þarf eru
varnarlínur og aðgát bænda, sem
ekki bilar. Án varnarlína og flutn-
ingabanns milli sýktra svæða og
ósýktra eru varnir gegn tannlosi
gagnslitlar. Mótvægisaðgerðir
við niðurfellingu varnarlína, boð-
aðar af Matvælastofnun (2009) þ.e.
fræðsla, aukin ábyrgð bænda og
opinber listi yfir smitsjúkdóma á
einstökum bæjum eru góð og sjálf-
sögð ráð, en óraunhæf til að hindra
útbreiðslu langvinnra ólæknandi
smitsjúkdóma. Slíkt mótvægi tekur
nokkur ár að byggja upp og verður
aldrei nógu tryggt. Verslun byrjar
strax. Menn vita ekki um smitaða
gripi fyrr en of seint. Á meðan er
smitað fé selt. Nóg er að einn maður
bregðist, skrái ekki pest hjá sér eða
sendi ekki allar vanþrifakindur til
rannsóknar. Ekki skal hýsa að-
komu fé, einangra ber og farga línu-
brjótum og flökkufé, hindra versl-
un og samgang fjár. Tannlos deyr
ekki út með tímanum, þótt eigend-
ur haldi það stundum. Tannskertar
kindur finnast í flestum eða öllum
hjörðum í áratugi eftir að veikin
hefur borist í þær. Eftir að veikin er
komin sitja menn uppi með hana.
Tannlos verður naumast upprætt
nema með niðurskurði á heilum
svæðum. Það tókst með niður-
skurði vegna riðu í Héraðshólfi og
Austfjarðahólfi. Veikin hefur ekki
fundist þar aftur í 20 ár, þótt hún
sé í varnarhólfunum beggja vegna
og valdi miklu tjóni. Með því að
leggja Reyðarfjarðarlínu niður,
var opnað fyrir útbreiðslu tannloss
og kýlaveiki inn í Austfjarðahólf.
Uppkoma garnaveiki á ný sunn-
an línu varð til þess að hætt var
við þau áform, sem betur fer. Í
Biskupstungum var lógað öllu
fé vegna riðuveiki nema á einum
bæ, sem er einangraður. Um leið
var tannlosi útrýmt og hefur ekki
fundist þar aftur. Þessir sjúkdóm-
ar hafa ekki fundist í geitum hér á
landi, en virðast koma fyrir í geit-
um erlendis. Geitur gætu borið smit
í sauðfé, þótt sýkin finnist ekki í
þeim. Geitur frá svæðum, þar sem
tannlos og kýlaveiki eru þekkt,
hafa aldrei fyrr en í haust verið
fluttar á svæði, sem eru laus við
þá, tvö heilög svæði, Héraðshólf
og Vestur-Skaftafellssýslu. Það var
ógætilegt í mesta máta, líklega gert
af gáleysi og ætti að lóga geitunum
strax. Herfileg mistök voru, óþörf
og kannske ólögmæt að leggja
niður Ytri-Rangá, sjálfbæra og
ódýra varnarlínu, sem hefur dugað
í 30 ár og opna þannig leiðina
austur að Markarfljóti fyrir sjúk-
dómana tannlos og kýlaveiki, sem
eru mjög útbreiddir um allt svæðið
frá Landsveit og niður í Þykkvabæ.
Þeir hafa ekki fundist austan árinn-
ar. Ég skora á þá, sem keyptu fé
eða fluttu austur yfir Ytri-Rangá í
haust að skila því eða farga. Vegna
hins langa meðgöngutíma pest-
anna mætti vonandi komast hjá því
að menn dragi þessar pestir yfir
sýslunga sína austan ár. Sama má
segja um Jökulsá á Sólheimasandi.
Önnur svæði sem eru laus við tann-
los eru eftirtalin: Vestfjarðakjálki,
Öræfahólf, Vestur-Skaftafellssýsla
öll og Rangárvallasýsla austanverð
að Ytri-Rangá. Á þessi svæði hefur
aldrei borist tannlos. Öll þessi
svæði þarf og ber að verja. Tannlos
er þekkt í fólki. Ósennilegt er þó,
að tannlos í fé smitist til manna.
Einkenni kýlaveiki
Bólgur og útbrot verða um munn
og granir. Kindurnar verða oft
ófrýnilegar að sjá. Graftarkýli
myndast í eitlum á höfði og kverk
og fara stundum niður í lungu. Í
þeim er grænleitur, teygjanlegur,
smitmengaður gröftur. Veikin er
ekki banvæn en getur valdið þján-
ingum og vanþrifum hjá kindinni.
Einkenni tannloss
Umtalsverður hluti hjarðarinn-
ar virðist sýkjast, þegar tannlos
kemur fyrst upp. Fullorðinstennur í
ungum kindum losna ein af annarri,
ganga upp, gjökta lausar og kvelja
kindina. Síðan detta þær úr munni
eða er kippt úr af eiganda. Svo fara
jaxlar einnig að losna, ganga upp
og detta úr kjálkum eða eru fjar-
lægðir. Lausar tennur valda óþæg-
indum, kindurnar eiga erfitt með
að bíta og jórtra og vanþrífast þess
vegna. Aukinn kostnaður er vegna
ótímabærrar förgunar ungs fjár.
Tannlos, kýlapest og varnarlínur
Sigurður Sigurðarson
dýralæknir
sigsig@hi.is
Sauðfjárveikivarnir
Tannlos – framtennur uppgengnar og lausar. Kýlapest – graftarígerðir í eitlum á haus.
Bændablaðið á netinu...
www.bbl.is