Fréttatíminn - 09.09.2011, Blaðsíða 30

 Skálholt Alþjóðlegir fræðimenn ræddu kenningu guðmundAr g. þórArinSSonAr
Sögulegar og málfræðilegar vísbendingar
um íslenskan uppruna Lewis-taflmannanna
Vitum við um einhverja þjóð sem notaði biskup sem taflmann
á milli áranna 1150-1200? Já, Íslendinga. Vitum við um ein-
hverja þjóð sem notaði hermenn sem hróka á skákborðinu á
þeim tíma? Sennilega bara Íslendinga. Jónas Haraldsson kynnti
sér niðurstöður alþjóðlega málþingsins í Skálholti og ræddi við
Einar S. Einarsson ráðstefnustjóra.
TAKTU STÖKKIÐ
22. SEPTEMBER – 2. OKTÓBER
norra na husid e
-
-
þ að er almennt viðurkennt að taflmenn-irnir frá Ljóðhúsum voru gerðir milli 1150 og 1200. Einn taflmannanna er biskup. Vitum við um einhverja þjóð
sem notaði biskup sem taflmann á þeim tíma?
Já, Íslendinga. Það er staðfest í okkar gömlu
handritum. Er vitað um einhverja aðra þjóð sem
notaði biskup sem taflmann á þeim tíma? Nei, svo
er ekki.“ Svo sagði Guðmundur G. Þórarinsson,
fyrrum forseti Skáksambandsins, í lokaorðum
sínum á alþjóðlegu málþingi sem haldið var í
Skálholti í ágúst síðastliðnum.
Eins og fram kom í Fréttatímanum í sumar
er heitið biskup á taflborði grundvallaratriði í
kenningu Guðmundar um að fornir taflmenn
sem fundust grafnir í sand í Uig á skosku eyjunni
Lewis, eða Ljóðhúsum, árið 1831, séu að öllum
líkindum íslenskir að uppruna. Taflmennirnir
hafa verið taldir norsk smíð en þeir þykja vera
meðal fimm merkustu muna í eigu The British
Museum og skoska þjóðminjasafnsins.
„Taflsettið frá Ljóðhúsum er sennilega eina
taflsettið í heiminum þar sem hrókar eru í líki
berserkja eða hermanna,“ hélt Guðmundur
áfram. „Vitum við um einhverja þjóð sem notaði
hermenn sem hróka á skákborðinu á þeim tíma?
Sennilega bara Íslendinga, og nú er ég að vísa til
hermanns sem fannst nýlega á Siglunesi, mjög
líklega taflmaður sem svipar mjög til Lewis-tafl-
Kenningin
um Þránd-
heim
sem upp-
runastað
er „just
a guess“,
bara til-
gáta.
mannanna. Er vitað um einhverja aðra þjóð sem notaði
hermenn í hróks stað? Nei, svo er ekki. Höfðu Íslend-
ingar ráð á að sinna útskurði og skreytilist á þessum
tíma? Já, um það má lesa í fornum annálum. Höfðu Ís-
lendingar aðgang að rostungstönnum á þeim tíma? Já,
lesið forna annála þar um. Áttu Íslendingar færa hag-
leiksmenn til að skera út muni í þessum gæðaflokki?
Já, um það má lesa í Biskupasögunum, samtímabók-
menntum þess tíma.
Ég geri mér fulla grein fyrir að það er erfitt að leggja
fram fullnaðar sannanir frá þessum tíma, sveipuðum
móðu aldanna, en ég er sáttur ef niðurstaða þessa mál-
þings er sú að íslenska kenningin um uppruna hinna
fornu taflmanna sé ekkert síðri en aðrar kenningar
sem settar hafa verið fram“.
Guðmundur rökstuddi kenningu sína og dró fram
ýmsar vísbendingar, bæði sögulegar og málfræðilegar,
sem benda til þess að taflmennirnir hafi verið gerðir
í Skálholti í lok 12. aldar, sennilega af Margréti hinni
högu og fleiri undir handleiðslu Páls Jónssonar bisk-
ups, en málþingið var helgað 800 ára ártíð hans. Kenn-
ing Kristjáns Eldjárns, fyrrum þjóðminjavarðar og
forseta, er að Margrét hin haga hafi skorið út biskups-
staf Páls Jónssonar sem fannst í kistu hans. Margrét
var kona Þórðar prests í Skálholti í biskupstíð Páls.
Hvatt til rannsókna í
verkstæðisrústum í Skálholti
Einar S. Einarsson, fyrrverandi forseti Skáksambands-
ins, hefur aðstoðað Guðmund við kynningu kenn-
ingarinnar um íslenskan uppruna taflmannanna frægu.
Hann var ráðstefnustjóri í Skálholti og sagði að ekki
hefði náðst nein niðurstaða né samstaða um efnið á
málþinginu enda ekki búist við því.
Þingið sóttu 30-40 manns, fámennt en góðmennt, að
sögn Einars. Meðal ræðumanna voru færustu fræði-
menn á þessu sviði, þeir dr. David H. Caldwell, frá
skoska þjóðminjasafninu, sem nýlega skrifaði bókina
The Lewis Chessmen Unmasked, og meðhöfundur
hans að henni, Mark A. Hall, sagnfræðingur frá Perth
sögu- og listasafninu, sem og James Robinson, forn-
leifafræðingur frá The British Museum, vörslumaður
taflmannanna þar. Þá ræddi dr. Kristinn Ólason, rektor
í Skálholti, um Skálholt á 12. öld, Skúli Sæland rakti
sögu Páls Jónssonar Skálholtsbiskups og Þór Magn-
ússon, fyrrverandi þjóðminjavörður, flutti erindi um
íslenskan útskurð og skreytilist til forna.
Einar segir að hinir erlendu fræðimenn hafi hrifist
mjög af sögu Skálholts og menningargildi staðarins.
Dr. Caldwell telji allar umræður og hugmyndir um
fundarefnið af hinu góða. Hann hafi hvatt til frekari
fornleifarannsókna þar, í rústum hins forna verkstæðis
sem þar liggja óhreyfðar, með sameiginlegu átaki
Evrópuríkja. Hann taldi allt eins líklegt að taflmenn-
irnir væru upprunnir héðan eins og frá Noregi og hafði
reyndar látið þau orð falla við New York Times, nokkr-
um dögum fyrir málþingið, að kenningin um Þránd-
heim sem upprunastað væri „just a guess“, bara tilgáta;
enn væri ekkert hægt að sanna í þeim efnum.
Afsprengi háþróaðrar
norrænnar miðaldamenningar
Fram til ársins 1266 var eyjan Ljóðhús (Lewis) hluti
af eyja-konungdæminu þar sem norrænir konungar
réðu ríkjum. Dr. Caldwll lýsti þeirri skoðun sinni að
taflmennirnir hefðu verið í eigu konunglegs áhrifa-
manns og vísaði til annarra merkilegra forngripa frá
Skandinavíu í því sambandi.
Einar sagði að James Robinson, talsmaður breska
þjóðminjasafnsins, útilokaði ekki að taflmennirnir
hefðu verið gerðir á Íslandi en teldi líklegra að þeir
væru norskir að uppruna, frá Þrándheimi. Sú stað-
reynd að fullvíst væri að þeir væru afsprengi háþró-
aðrar norrænnar menningar á miðöldum ætti að duga
mönnum.
Guðmundur hefur m.a. nefnt það til stuðnings kenn-
ingu sinni að nafn fundarstaðarins, Uig, sé dregið af
íslenska orðinu Vík og þar skammt undan sé staðurinn
Islivik sem gæti verið dregið af nafninu Íslendingavík.
Talsverða athygli vakti, segir Einar, að Robinson
taldi eins líklegt að taflmaðurinn sem fannst á Siglu-
nesi væri leikfang, en ekki taflmaður. Hinir erlendu
gestir höfðu fengið að sjá hann meðan á heimsókn
þeirra stóð þegar þeir heimsóttu Fornleifastofnun Ís-
lands og Þjóðminjasafnið. Kom þar fram að hann væri
úr tré en ekki ýsubeini, eins og talið hafði verið.
Í tengslum við málþingið var gefið út ritið „Ráðgátan
um taflmennina frá Ljóðhúsum“ eftir Guðmund G.
Þórarinsson.
Jónas Haraldsson
jonas@frettatiminn.is
Guðmundur G. Þórarinsson í ræðustóli á málþinginu í Skálholti. Við hlið hans er mynd af Lewis-taflmanni, biskupi, sem er
undirstaða kenningar hans um íslenskan uppruna taflmannanna. Ljósmyndir/Eydís Einarsdóttir
Skúli Sæland sagnfræðingur rakti sögu Páls Jónssonar
biskups, Vigdís Finnbogadóttir, fyrrverandi forseti Íslands,
Einar S. Einarsson ráðstefnustjóri og dr. Kristinn Ólason guð-
fræðingur sem ræddi um Skálholt á 12 öld.
Erlendu fræðimennirnir ásamt dr. Kristni Ólasyni, rektor
í Skálholti; dr. David H. Caldwell, James Robinson og
Mark A. Hall.
30 rannsóknir Helgin 9.-11. september 2011