Læknablaðið - 15.05.1985, Blaðsíða 27

LÆKNABLAÐIÐ
131
að kynnast Tetanus á stálpuðum og full-
orðnum á eftirminnilegan hátt. Þann 25.
ágúst 1812 ritar hann í dagbók sína um 10 ára
son sinn, Hall: ». . . verið að sæta allan dag,
enn við Þórunn mín lengst af yfir Halli litla
dauðvona í Trismo og convulsionem«. Og 26.
ágúst: ». . . sálaðist hann 414 f.m. Hann
elskaði blómstur og dó blómstur« (A 2). í
bréfi, er Geir biskup ritar Bjarna Thorsteins-
syni, amtmanni, 27. sept. 1812, segir: »Kirur-
gus Paulsen misti son sinn ungan (hér um 9
eða 10 vetra). Hann skar sig á ljá, lá síðan í
viku og dó af slagi« (C 7). Þessar upplýsingar
hefur biskup vafalaust beint frá Sveini, sem
skrifar honum 8. sept. 1812 (A 2). Þann 1. júní
1817 er Sveini sendur 38 ára gamall sjúkling-
ur, Magnús Jónsson frá Svaðkoti í Vest-
mannaeyjum. Um hann segir dagbókin 2.
júní: ». . . dauðateikn á Magnúsi«. Og 3.
júní: »Sálaðist Magnús í trismo et tetano kl.-
6.0 m« (A 2). í kirkjubók Reynisþinga er-
dánarmeinið sagt slag.
Hér finnst Sveini eðlilegt að nota trismus,
þegar ekki er um tannleysingja að ræða, en
bæði Geir biskup og prestur nota slag um
dánarmeinið. Það má ætla, að sú nafngift sé
frá Sveini runnin, að minnsta kosti hvað
prestinn áhrærir og þá sennilegt að Sveinn
hafi enn álitið að ginklofa tækju aðeins
ungbörn.
Þegar hugleitt er, hve hugmyndir lækna um
tetanus lengst af voru ófullkomnar, og meira
tengdar einkennum en sjúkdómsmynd, þá
sætir það furðu, hve prestar og leikmenn í
Eyjum gerðu sér heilsteypta mynd af gin-
klofa. Og má eflaust þakka það hinum mörgu
tækifærum, sem gáfust til athugana á
sjúkdómnum.
Nú táknar tetanus stífkrampa, sjúkdóm,
sem stafar af svari likamans við eitri bak-
teríunnar Clostridum tetani, en hún fannst
1884. Meðal forngrikkja fólst í hugtökunum
tetanos og spasmos krampar og vöðvasam-
drættir af ýmsum orsökum. Það er þessvegna
alltof mikil einföldun á flóknu máli að segja:
»Tetanus was described by Hippocrates and
has been known since ancient times as a
scourge of parturient women, newborn babies
and wounded soldiers« (C 8, 988).
Þegar Hippokrates í sambandi við opin
beinbrot og liðhlaup talar um spasmos og
tetamos, getur það verið stífkrampi (tetamus
traumaticus), en þegar í aphorismum hans
segir: »Fever supervening on a patients suffe-
ring from convulsion or tetamus, removes the
disease« (C 9, 151), þá getur stífkrampi varla
komið til greina.
Af læknum í fornöld ritar Areteus frá
Kappodokíu, er lifði á 1. öld e.K., lang
ítarlegast um tetamus. Hann segir m.a.: »The
causes of these complaints are many; for some
are apt to supervene on the wound of a
membrane, or of muscles, or of punctured
nerves, when, for the most part, the patients
die; »Spasm form a wound is fatal«. »And
women also suffer from this spasm after
abortation; and, in this case, they seldom
recover«.
Þetta kemur vel heim við stífkrampa, en
síðar segir um aldur hinna sjúku: »With
respect to the different ages, children are
frequently affected, but do not often die,
because the affect is familiar and akin to
them; striplings are less liable to suffer, but
more readily die; adults least of all, whereas
old men are most subject to the disease and
most apt to die; the cause of this is the frigidity
and dryness of old age, and the nature of the
death« (C 10, 91). Það sem hér segir um
börnin, getur ekki átt við stífkrampa (tetanus
neonatorum) og það áttu eftir að líða margar
aldir þar til nokkur lýsing á ungbarnasjúk-
dómi birtist, sem sæmilegar líkur bentu til að
væri tetanus neonatorum. Raunar er mér ekki
kunn nein eldri lýsing á honum, en ginklofann
í Vestmannaeyjum 1630, sú næsta er frá
síðasta fjórðungi 17. aldarí ritieftir Spánverj-
ann Hyacinthus Andreas, sem lýsir sjúkdómn-
um og segir ljósmæður kalla hann »barretta«.
En þessi þekking náði aldrei út fyrir heima-
hagann, það er ekki fyrr en Joseph Clarke
(1758-1834) læknir við Rotunda fæðingar-
stofnunina í Dublin flutti fyrirlestur í The
Royal Irish Academy í júní 1789, er birtur
var í riti þessu með titlinum »An Account
of a Disease which until lately proved fatal to
a great Number of Infants in the Lying-in
Hospital of Dublin with observation on its
Causes and Prevention«, að vitneskjan um
sjúkdóminn náði frekari útbreiðslu. Hjúkr-
unarkonur og ljósmæður á Rotunda kölluðu
sjúkdóminn »the nine-day fits«. Clarke áleit
orsök hans vera slæma loftræstingu, sem
hann lét bæta úr með þeim árangri að
dánartala ungbarna úr »nine-day fits« féll úr
einum af 6 í einu af 19,3 og síðar enn meira,