Læknablaðið - 15.05.1985, Blaðsíða 50

146
LÆKNABLAÐIÐ
Einn er sá þáttur í fari nútímamanna, sem
öðrum fremur býður heim hættunni á sið-
blindu. Hanner fólginn í þeirri tilhneigingu að
miða sem flesta hluti við sjálfa sig. Það er
margt í nútímasamfélagi, sem ýtir undir þessa
tilhneigingu og hún tekur á sig margar
myndir. Ein jákvæðasta hlið hennar birtist í
baráttu fólks fyrir auknu frelsi og réttindum.
Fólk vill fá að ráða sér sjálft, ákveða sjálft
hvað það gerir úr lífi sínu, ekki láta segja sér
fyrir verkum, ekki láta aðra taka ákvarðanir
fyrir sig. Það vill ráða sjálft hvaða verð-
mætum það sækist eftir, hvaða reglum það
fylgir í breytni sinni. Það hafnar öllum siða-
postulum sem vilja kenna því, í hverju
dygðugt líferni er fólgið, hvernig það fái best
varið lífi sínu. Það hafnar kennivaldi klerka
og kirkju, kennara og kennimanna, hverju
nafni sem þeir nefnast. Fólk vill sem sagt ekki,
að aðrir segi því, hvernig það eigi að haga sér.
Það vill ákveða það sjálft.
Ég endurtek, að þessi frelsis- og réttinda-
barátta er í eðli sínu jákvæð, a.m.k. að svo
miklu leyti sem hún er barátta gegn þeirri
kúgun eða valdbeitingu sem viðgengist hefur.
En þessi áhersla á frelsi og réttindi er hins
vegar tvíbent vegna þess að hún eykur
hættuna á því sem ég hef nefnt siðblindu:
Hættan er fólgin í að hrapa að þeirri
ályktun, að mannlegt frelsi sé fólgið í því, að
geta ákvarðað hvað sé rétt og hvað sé rangt, að
það sé á valdi einstaklingsins að ákvarða hvað
skipti máli í lífinu og hvað ekki, jafnvel hvort
lífið skipti yfirhöfuð máli, hvort heldur eigið
eða annarra.
Þessi hugsunarháttur ógnar siðferðinu eða
réttara sagt ýtir undir sundrungu þess. Ef
mælikvarðar á rétt og rangt í siðferðilegum
efnum eru ákvörðunaratriði hvers og eins, þá
erum við bersýnilega í sífelldri lífshættu hvert
fyrir öðru. Við getum að sjálfsögðu reynt, að
komast að samkomulagi um það, að halda
friðinn, en við höfum aldrei neina tryggingu
fyrir því, að hann verði haldinn. Er rétt eða
rangt að halda frið, sem menn hafa samið um
að halda? Hver segir að það sé rétt að halda
samninga? Er slíkt ekki einfalt ákvörðunar-
atriði hvers og eins?
Það blasir við af þessu dæmi, að
annaðhvort eru til reglur, sem segja okkur
hvað sé rétt í samskiptum manna og breytni —
og þá erum við háð þessum reglum, hvað svo
sem við höldum eða ákvörðum sjálf — eða
engar slíkar reglur eru til og jafnvel þó að við
byggjum þær til, þá gætum við ekki reitt
okkur á þær. Annaðhvort erum við siðferðis-
verur eða við erum það ekki.
Hér erum við komin að upphafsstað
siðfræðinnar:
Siðferðið er veruleiki sem við erum háð og
heyrum til, rétt eins og náttúran er veruleiki,
sem við erum háð og heyrum til. Nú hafa
menn vissulega lagt stund á siðfræði jafnlengi
og menn hafa lagt stund á náttúrufræði. Þó er
eins og menn eigi ævinlega í meiri erfiðleikum
með að átta sig á þessum veruleika, sem
siðferðið er. Þetta stafar af því, að siðferðið
nemum við ekki með sama hætti og við
nemum náttúruna. Siðferðið er veruleiki í
mjög svipuðum skilningi og tungumálið. Við
vitum að tungumál er, til vegna þess að við
tölum saman og við vitum að siðferðið er til
vegna þess að við breytum hvert gagnvart
öðru.
Reglur tungumáls og reglur siðferðis eru
líka að ýmsu leyti hliðstæðar.
í fyrsta lagi þá brýtur fólk iðulega þessar
reglur af slysni, vanþekkingu, ásettu ráði eða
kæruleysi. Reglur eða lögmál náttúrunnar
getum við ekki brotið með sama hætti, þó að
við höfum margvísleg áhrif á náttúruna.
í öðru lagi kunnum við reglur tungumáls og
siðferðis og hlítum þeim, löngu áður en við
gerum okkur það ljóst; sannleikurinn er sá að
þær eru okkur aldrei nema að hluta ljósar og
langt nám í siðfræði eða málfræði dugar ekki
til að skýra þær til fullnustu.
í þriðja lagi taka þessar reglur hægfara
breytingum, ef þær eru þá ekki óbreytanlegar.
í fjórða og síðasta lagi virðast reglur
siðferðis og tungumáls ólíkar frá einu
samfélagi til annars, a.m.k. á ytra borði.
Breytileiki tungumála virðist raunar miklu
meiri en siðferðisins: Hvarvetna rekumst við á
sömu megindygðir og lesti: Heiðarleiki, hóf-
semi og hugprýði, eru t.a.m. alls staðar
viðurkenndar dygðir.
Ég vona að mér hafi nú tekist að varpa
örlitlu ljósi á þann veruleika sem siðferðið er
og siðfræðin fjallar um. Til hægðarauka má
greina þennan veruleika í fjóra meginhluta:
1) Verðmæti sem talin eru eftirsóknarverð í
sjálfu sér. Dæmi: lífið sjálft, vinátta,
skilningur.