Læknablaðið - 15.03.1989, Side 27

LÆKNABLAÐIÐ 1989; 75: 101-16
101
Tvennt skipti mestu máli fyrir þær miklu
framfarir, er uröu í skurðlækningum á síðari
hluta 19. aldar. Var það annars vegar tilkoma
svæfinga og hins vegar upphaf smitvarnar
(antisepsis) fyrir tilstilli sótthreinsiefna.
Smiteyðing (disinfektion) með sótthreinsiefnum
skipti hér og máli. Við svæfingum var víðast tekið
strax af mikilli hrifningu, en smitvörn og
smiteyðing áttu harla erfitt uppdráttar í fyrstu og
var treglega við þeim tekið lengi vel.
Ástæða þessa var einkum sú, að þekking lækna á
bakteríum eða öðrum sýklum var gersamlega í
molum fram á 9. tug siðustu aldar. Var því lítil
von til þess, að læknar hefðu almennt skilning á
eða hugboð um gildi smitvarnar og smiteyðingar
við skurðaðgerðir fyrr en um eða eftir 1890. Þrátt
fyrir viðamikla þekkingu á bakteríufræði, er varð
læknum almenn þegar á fyrri hluta 20. aldar,
gætti þó enn á þeim árum sams konar tregðu, og
stundum næsta furðulegrar tregðu, til þess að
skynja gildi sýklalyfja við lækningar.
Hér mun fyrst verða reynt að rekja mjög stuttlega
upphaf svæfinga og upphaf vísindalegrar
bakteríufræði. Er það gert til þess að varpa fyllra
ljósi á þau meginatriði, sem hér er fjallað um. Þá
verður leitast við að rekja upphaf smitvarnar og
smiteyðingar með sótthreinsiefnum svo og
upphaf sýklalyfja.
Árið 1824 gerði breskur læknir, Henry Hickman
að nafni, tilraunir með koloxíð og glaðloft í
dýrum. Misstu dýrin vökuvitund og dofnuðu
gegn hvers konar sársauka. Stakk hann upp á því
að nota efni þessi til deyfingar við
skurðlæknisaðgerðir. »Var þessu enginn gaumur
gefinn, en maðurinn talinn hérvillingur, og dó
hann vonsvikinn tæplega þrítugur að aldri» (1). -
Fyrsta svæfing á sjúklingi í þágu skurðaðgerðar,
sem talið er, að staðið gæti undir nafni, var gerð
í Massachusetts General Hospital 16. október
1846. Var etri (etýletri) notaður til svæfingarinnar
og einkum vegna þess, að menn þekktu áhrif
etravímu úr samkvæmum! Skurðlæknir við þessa
fyrstu aðgerð i etrasvæfingu hét John Collins
Warren og á hann að hafa sagt að aðgerðinni
lokinni, er gerð hafði verið að viðstöddum hópi
vantrúaðra lækna: »Herrar mínir, þetta er engin
blekking!» (2). - Segja mátti, að læknar tækju í
þessu tilviki óvenjulega fljótt við sér, því að þegar
í nóvember sama ár er staðfest, að etri var
notaður í London við svæfingu á manni, sem
tekinn var af fótur. Viðstaddur þá aðgerð var
Joseph Lister, þá stúdent, er síðar gerist
brautryðjandi smitvarnar og fjallað verður um
hér á eftir (3). - Ári síðar tóku læknar í Edinborg
að nota klóróform við svæfingar m.a. við
fæðingar. Einn helsti skurðlæknir Frakka á þeim
árum var viðstaddur klóróformsvæfingar í
Edinborg og var klóróform þegar reynt í París að
honum heimkomnum. Árið 1848 var verkun
klóróforms til svæfingar kynnt í Vísindafélagi
Parísarborgar. Breiddist notkun þess nú mjög út,
þar eð það þótti taka etra fram (4). - Fyrsta
svæfing með klóróformi hér á landi virðist ekki
hafa orðið fyrr en 1856. Var þar að verki Jón
Finsen (1826-1885), er var héraðslæknir í
austurhéraði norðuramtsins 1856-1867. Þótt
undarlegt megi virðast, er ekki unnt að finna því
stað, að klóróform hafi aftur verið notað til
svæfinga á íslandi (eða önnur svæfingarlyf) fyrr
en 1865. Gerði þá Jón Hjaltalín (1807-1882),
landlæknir, fyrsta keisaraskurð á íslandi með
aðstoð franskra lækna, er fylgdu frönskum
fiskiskipum hér við land. Eftir það fjölgaði
svæfingum loks í höndum íslenskra lækna (5).
Louis Pasteur (1822-1895) er yfirleitt talinn
upphafsmaður vísindalegrar bakteríufræði og
raunar örverufræði í viðari skilningi. Pasteur
varð prófessor í efnafræði í Lille i Frakklandi árið
1854. Tveimur árum síðar tók hann sér af tilviljun
fyrir hendur að rannsaka með hverjum hætti
etanól myndaðist við gerjun eða öllu heldur, hvað
ylli því, að slík gerjun gengi úrskeiðis. Hann sýndi
fram á, að gerjun er að rekja til ýmissa gersveppa
eða baktería, er í hverju einstöku tilviki kann að
leiða til myndunar tiltekinnar afurðar (etanól,
ediksýra, mjólkursýra o.fi.). Hann sýndi
jafnframt fram á, að gerjanlegan vökva mátti