Læknablaðið - 15.03.1989, Síða 51

LÆKNABLAÐIÐ
115
Vegna hins erfiða ástands í Englandi ákvað
Florey að fara til Bandaríkjanna sumarið 1941
ásamt einum samverkamanna sinna í þeirri von,
að í Bandaríkjunum mætti fremur en í Bretlandi
koma á laggirnar stórframleiðslu á penicillíni.
Florey naut þar kynna við málsmetandi menn frá
fyrri dvöl sinni og varð allvel ágengt. Mestu máli
skipti þó, að í Bandaríkjunum var þekkt aðferð
(myndi nú vera kölluð líftækniaðferð) til þess að
rækta Penicillium-sveppi á hliðarafurð úr maís.
Þetta leiddi svo til þess, að á árinu 1942 hófst
stórframleiðsla á penicillíni bæði í Bretlandi og
Bandaríkjunum. Áður hafði þó heppnast að
framleiða svo mikið penicillín í Oxford, að koma
mætti að gagni við meðferð á flugmönnum, er
særðust og sýktust eftir flugbardaga yfir London,
og á hermönnum, er börðust á eyðimörkum
Norðar-Afríku. Árið 1943 var penicillin framleitt
í svo miklum mæli, að herir bandamanna fengu
umtalsverðar birgðir af því. í striðslok varð
penicillín svo aðgengilegt í fullum mæli við
lækningar á óbreyttum borgurum (48).
Og nú varð Fleming allt í einu frægur! Um þetta
farast André Maurois svo orð: »Allt í einu kom
frægðin til hins þögla Skota, þessi gyðja, sem oft
ryðst á vettvang, þegar síst varir. Heilt syndaflóð
bréfa steyptist yfir hann. Síminn þagnaði ekki frá
morgni til kvölds. Ráðherrar, hershöfðingjar og
blöð alls staðar að úr heiminum áttu við hann
erindi. Hann furðaði sig á því, hló stundum, en
naut þess og gleymdi aldrei að vekja athygli á
þætti Floreys og Chains» (49). - Það var því mjög
við hæfi, að þessir þrír menn hlutu sameiginlega
Nóbelsverðlaunin í lífeðlisfræði og læknisfræði
árið 1945.
Mynd 13 er af penicillíni í hettuglasi (»eins og það
fluttist fyrst«)* í vörslu Rannsóknastofu í
lyfjafræði. Erling Edwald (1921), fyrrum
lyfsölustjóri, gekk frá glasi þessu og merkti það
fyrir einum 20 árum og á heiðurinn að því, að það
hefur varðveist. Um fyrstu notkun penicillíns hér
á landi farast honum svo orð (26.10.87): »Ég hóf
störf í Lyfjaverslun ríkisins 1. 2. 1944. Ég man
fyrst eftir því, að penicillín væri notað hér á landi
sumarið 1943. Þá um sumarið var ung stúlka með
beinhimnubólgu meðhöndluð með penicillíni í
bandarískum herspítala við Helgafell í
Mosfellssveit. íslenskir Iæknar höfðu þá ekki
aðgang að penicillíni. Lyfjaverslunin byrjaði að
selja penicillín á árinu 1944. Haustið 1945 var
orðið nóg af því hér». - Af þessu má marka, að
penicillín hefur verið orðið íslenskum læknum
* Penicillín mun þó allra fyrst hafa verid þurrefni í lykjum.
aðgengilegt í einhverjum mæli þegar fyrir lok
heimsstyrjaldarinnar síðari. Áttu íslendingar það
án efa að þakka veru breskra og bandarískra
herja í landinu.
Næstu ár hér á eftir voru gerðar merkar
rannsóknir, er leiddu til þess, að farið var að
vinna sýklalyf úr jarðvegsbakteríum. Ollu þau
ásamt penicillíni (og síðar framleiddum
sýklalyfjum) byltingu í meðferð smitsjúkdóma.
Frumkvöðull þessara rannsókna var Selman
Abraham Waksman (1888-1973), sem fæddur var
í Rússlandi, en starfaði í Bandaríkjunum. Hann á
heiðurinn af því að hafa fundið og innleitt
streptómýcín árið 1944. Hann fékk
Nóbelsverðlaunin árið 1952 (50).
Segja má, að sýklalyf hafi eftir 1945 sett sífellt
meira mark sitt á læknisfræði og svo hafi verið
komið á tímabili, að læknar hafi ætlað þessum
lyfjum að verka og lækna sjúkdóma langt um of.
Ekki átti þetta síst við þau breiðvirku sýklalyf, er
fyrst fylgdu í kjölfar penicillíns og streptómýcíns
(tetracyklínsambönd, klóramfeníkól o.fl.). Skaut
þar heldur betur skökku við tregðu eldri manna í
læknastétt! Smám saman hefur læknum þó tekist
betur að skilja til hvers sýklalyf eru og hvernig
eigi að nota þau (m.a. vegna tilkomu sérfræðinga
í smitsjúkdómum). Verður þvi að telja, að tekið
hafi verið af skynsamlegu viti við flestum þeim
sýklalyfjum, sem síðar hafa komið. Höfundur er
þannig ekki í hópi þeirra, er gagnrýna vilja
íslenska lækna einhliða fyrir að ávísa tilteknum
sýklalyfjum í meira mæli en læknar í einhverju
eða einhverjum nálægum löndum gera. Aðstæður
geta verið svo breytilegar frá einu landi til annars,
að af sölutölum einum saman verður trauðla
ráðið, hvort tiltekin sýklalyf eru notuð um of eða
van.
Tímamót í meðferð berkla urðu 1952, þegar tekið
var að nota ísóníazíð. Fáum árum síðar var tekið
að nota fyrsta breiðvirka sýklalyfið (amfóterícín
B), er dugði gegn alvarlegum og oft banvænum
sveppasýkingum. Um 1960 var tekið að nota
metrónídazól, sem skipti sköpum við meðferð á
sýkingum af völdum amaba og fleiri frumdýra og
enn síðar (upp úr 1970) við meðferð á sýkingum
af völdum gramneikvæðra, loftfælinna baktería.
Á árunum milli 1970-1980 má segja, að fyrstu
veirulyfin (ídoxúrídín og vídarabín), sem nefna
mætti því nafni, hafi orðið til fyrst og fremst sem
eins konar hliðarafurð við rannsóknir á
krabbameinslyfjum. Sérhæfni þessara lyfja er þó
í raun lítil. Fyrst með tilkomu acýklóvírs 1981 má
segja, að fundist hafi tiltölulega sérhæft veirulyf.