Sagnir - 01.04.1988, Page 58

Pétur Már Olafsson
Illir
verslunarhættir
Um aldamótin 1700 var heldut dauft yfir Islendingum.
Harðindi og aflabrestur þjökuðu þjóðina. Og ofan á allt
annað bœttust svo nöturleg verslunarkjör. Petta
varð til þess að ýmsir lögðu til að fyrirkomulagi verslunar
yrði breytt. En þá risu einstaka menn upp og vörðu þetta
kerfi, þ. á m. Arni Magnússon.
Kóngur sendi íslendingum
kaupsvæðaverslun árið 1684,
en þá hafði einokunarversl-
unin verið við lýði í rúma átta ára-
tugi. Þá fór hann að bjóða upp tvær
til þrjár hafnir saman. í hverju
knippi voru slátur- og fiskihafnir.
Aðalverslunarvörur á fiskihöfnum
voru fiskafurðir, en landbúnaðarvör-
ur á sláturhöfnum. Kaupmaðurinn
sem bauð liæst gat síðan framleigt
eina eða fleiri hafnir til þriðja aðila
ef honum sýndist svo. Eina skilyrðið
fyrir því að fá höfn var að vera borg-
ari í Kaupmannahöfn. Utan síns
svæðis máttu hvorki kaupmenn né
íslendingar versla. Munurinn var þó
sá að refsingar voru vægar fyrir
kaupmenn en lýðurinn átti yfir höfði
sér eignamissi eða jafnvel vinnu-
mennsku í járnum á Brimarhólmi,
— ævilangt.1
Loðin skipting
kaupsvæða
Mörk kaupsvæða voru ákaflega óljós.
Oft lék mikill vafi á því hvorumegin
bóndi bjó og víða lá beinna við að
versla við rangan kaupmann en rétt-
an. Þessi óhagstæða svæðaskipting
var auðvitað fremur bagaleg vegna
refsinganna fyrrnefndu og spruttu
oft af þessu miklar deilur. Ekki
máttu bændur heldur flytja verð-
mæti sem þeir öfluðu á einu svæði
yfir á annað. Sem dæmi má nefna
að maður sem veiddi fisk í veri
mátti ekki flytja hann heim með sér
ef hann bjó á öðru kaupsvæði.
Hann varð að afhenda kaupmannin
um á staðnum aflann og fá innflutt-
ar vörur í staðinn. Þær mátti hann
síðan flytja heim til sín. Þó var
bændum heimilt að éta fiskinn á
staðnum og flytja hann í slíku formi
heim til konu og barna.2
í kaupsvæðaversluninni átti að
vera nokkur samkeppni milli kaup-
manna. Einkaleyfisbréf þeirra frá
1684 kvað svo á um að óheimilt
væri að versla við kaupmann af
öðru svæði nema eigin höndlari
kæmi ekki með nógu góðar vörur.
Þá máttu íslendingar eiga viðskipti
við einhvern annan. En hvenær var
varningurinn ekki nógu góður?
Sýslumenn áttu að meta gæði
hans.3 En það var ekki heiglum
hent. Þeir áttu óhægt um vik þar
sem kaupmenn höfðu tekið jarða-
bókartekjur konungs á leigu en
sýslumenn sáu um að rukka lands-
menn fyrir þá. Þeir voru því undir-
sátar kaupmanna í þessu tilliti, —
manna sem þeir áttu að veita
aðhald."1 Samkeppnin var þess
vegna meira í orði en á borði.
Fræðimenn virðast sammála um
að þetta fyrirkomulag verslunar hafi
ekki verið það albesta sem völ var á.
Lúðvík Kristjánsson talar um „óbær-
lega verslunaráþján" en úr henni
hefði mátt bæta „ef skilning og vilja
skorti ekki“. Gísli Gunnarsson er
ekki ánægðari en Lúðvík og segir:
„Þessir hörðu verslunarhættir hafa
sennilega verið meðal orsaka þess
mikla harðæris, sem yfir íslendinga
dundi á síðasta áratug 17. aldar.“r’
Kaupmenn greiddu háa leigu fyrir
hafnirnar og þurftu því töluverðar
tekjur svo þeir gætu staðið í skilum
við Danakonung. Afli var hins vegar
lítill við landið og hann var að
mestu leyti fluttur út. Þetta ásamt
öðru hafði þær afleiðingar að fólk
54 SAGNIR